ΟΙ ΘΕΟΙ ΚΑΙ Η ΠΑΝΤΟΔΥΝΑΜΙΑ ΤΟΥ ΔΙΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΜΟΙΡΑΣ

α. Οι Θεοί και η παντοδυναμία του Δία

Οι θεοί της ομηρικής εποχής είναι ανθρωπόμορφοι, ωραίοι, δυνατότεροι από τους ανθρώπους, με ανθρώπινες αδυναμίες και ευαισθησίες. Κατοικούν στον ΄Ολυμπο, τρώνε αμβροσία, πίνουν νέκταρ, ζουν ευτυχισμένοι και είναι αθάνατοι. Είναι πιο σοφοί από τους ανθρώπους αλλά όχι και πάνσοφοι.

Πατέρας των θεών και των ανθρώπων είναι ο Δίας. Στη γνώμη του υποχωρούν και υποτάσσονται όλοι οι θεοί, αλλά οι αποφάσεις των θεών στον ΄Ολυμπο παίρνονται από τη συνέλευση των θεών και είναι υποχρεωτικά εκτελεστές από θνητούς και θεούς। Υπεύθυνος για την πιστή τήρησή τους από θεούς και ανθρώπους είναι ο πατέρας Δίας, ο τηρητής των νόμων, ο δικαιοκρίτης θεός και ο εγγυητής των όρκων.।
Η ομηρική θρησκεία, όπως αυτή αρθρώνεται στα έπη του Ομήρου, είναι μια ορθολογική θρησκεία, που στην κορυφή της πυραμίδας βρίσκεται ο Δίας. Σ' αυτήν όμως την ορθολογική δομή της υπέρτατης εξουσίας του Δία, όπου υπάγονται όλες οι άλλες θεότητες, προβάλλει και μια δύναμη υπερλογική, ισχυρότερη και ανώτερη από την παντοδυναμία του Δία, την οποία σέβεται και στης οποίας τη δύναμη υποχωρεί και ο υπέρτατος των θεών. Είναι η Μοίρα (αίσα).
Η λέξη σημαίνει μερίδιο, μερτικό, κάτι που ανήκει στον κάθε άνθρωπο και είναι αυστηρά καθορισμένο για κάθε θνητό। Αυτό, λοιπόν, το μερίδιο, η μοίρα, που έτυχε στον καθένα, ουδείς θεός μπορεί να αλλάξει।
Η Μοίρα στον όμηρο δεν είναι μια δύναμη που ενεργεί, αλλά μια σειρά από περιστατικά που πιστοποιούμε. Δεν υψώνεται ποτέ σε θεότητα, αλλά και ποτέ οι θεοί δεν μπορούν να ενεργήσουν αυθαίρετα, αντίθετα σ' αυτήν. Ο θεός είναι ο εκτελεστής της Μοίρας. Οι θεοί ίσως έχουν τη δυνατότητα κάπου να καθυστερήσουν για λίγο την ανθρώπινη μοίρα να πραγματοποιηθεί, αλλά ποτέ δεν έχουν τη δυνατότητα να την αλλάξουν.
(ε,288 και εξής)
." και δη Φαιήκων γαίης σχεδόν, ένθα οι αίσα
εκφυγέειν μέγα πείραρ οιζύος, ή μιν ικάνει"
"Να, στων Φαιάκων σίμωσε τη χώρα, όπου γραφτό του
είναι να ξεφύγει εκεί του χάρου τα πλεμάτια." .
Τρανή απόδειξη η αποτυχημένη προσπάθεια του Ποσειδώνα να βλάψει τον Οδυσσέα, του οποίου όμως το γυρισμό στην πατρίδα καθυστερεί όσο μπορεί. Το μέλλον του ομηρικού ανθρώπου κανονίζει η μοίρα. Αυτό όμως δε σημαίνει πως ο άνθρωπος είναι δέσμιος της μοίρας του και δεν μπορεί να διαφοροποιήσει τη ζωή του. Τα όρια της ελευθερίας του δεν είναι σαφώς καθορισμένα, αφού ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να ενεργήσει ελεύθερα ως ένα σημείο και γι' αυτό άλλωστε είναι υπεύθυνος για τις πράξεις του. Τα ασαφή όμως όρια της ελευθερίας του τον αναγκάζουν πολλές φορές να αναρωτιέται αν αυτό που έπραξε προερχόταν από τη δική του ελεύθερη βούληση ή ήταν αποτέλεσμα κάποιας θεϊκής προτροπής και καθοδήγησης. Πάντως, εκείνο που κατανοεί κανείς είναι ότι ο άνθρωπος της εποχής αυτής είναι θεοφοβούμενος και προσπαθεί με κάθε τρόπο να εξασφαλίζει την εύνοια των θεών είτε με τη διαγωγή του είτε με τις πράξεις του, δηλαδή με προσευχές και θυσίες που προσφέρει στους βωμούς τους.

β. Η παντοδυναμία της Μοίρας
Στο άσμα ε πληροφορούμαστε δια στόματος του αγγελιαφόρου των θεών, Ερμή, τόσο για τη δύναμη και την αίγλη που έχει ο Δίας ανάμεσα στους θεούς, όσο και για την παντοδυναμία της Μοίρας, την οποία δεν μπορεί να παρακούσει κανείς είτε άνθρωπος είναι αυτός είτε και ο υπέρτατος των θεών, ο Δίας.
(ε, 103-104). "αλλά μάλ' ούπως εστι, Διός νόον αιγιόχοιο
ούτε περ' εξελθείν άλλον θεόν ούθ' αλιώσαι".
"Μα τ' ασπιδάτου Δία
άλλος τη γνώμη δεν μπορεί ν' αλλάξει ή να μην κάμει".
(ε, 112 και εξής)
"τον νυν σ' ηνώγειν απομπέμεν όττι τάχιστα
ου γαρ οι τήδ' αίσα φίλων από νόσφιν ολέσθαι,
αλλ' έτι οι μοίρ' εστί φίλους τ' ιδέειν και ικέσθαι
οίκον ες υψόροφον και εήν ες πατρίδα γαίαν."
"Τώρα να φύγει στη στιγμή ζητά να τον αφήσεις.
Γιατί δε γράφει η μοίρα του, αλάργα από τους δικούς του
να κλείσει εδώ τα μάτια του, μον' είναι ριζικό του
να ιδεί την πατρίδα και τους δικούς και τ' αρχοντόσπιτό του".
Η μοίρα του ήρωα είναι καθορισμένη και ουδείς μπορεί να τη μετατρέψει, να την αλλάξει. Ο Οδυσσέας θα επιστρέψει στην Ιθάκη. Αυτό ορίζει η μοίρα του και έτσι θα γίνει. Τo γνωρίζει πολύ καλά ο Ποσειδώνας αλλά και ο γιος του  Πολύφημος. Ο τελευταίος το ομολογεί, όταν τυφλός πια προσεύχεται στον πατέρα του Ποσειδώνα και ζητά από αυτόν να εκδικηθεί τον Οδυσσέα για το κακό που του έκανε. ΄Οταν όμως θυμάται το γραφτό (αίσα, μοίρα) του Οδυσσέα μετριάζει την απαίτησή του και ζητά τουλάχιστον, αν φτάσει στην πατρίδα , να φτάσει μόνος και χωρίς συντρόφους.
(ι,530 και εξής)
"δος μη Οδυσσήα πτολίεθρον οίκαδ' ικέσθαι
αλλ' ει οι και μοίρα φίλους τ' ιδέειν και ικέσθαι
οίκον ευκτίμενον και εήν ες πάντας εταίρους,
νηός επ’ αλλοτρίης, εύροι δ’εν πήματα οίκω.»
¨Και δώσ’ του σπίτι να μη δει ο καστροπολεμίτης
Δυσσέας. Κι αν το έχει η μοίρα του γραφτό να πάει στο αρχοντικό του,
να ξαναϊδούν τα μάτια του πατρίδα και δικούς του,
με χρόνια ας πάει κακήν κακώς, δίχως συντρόφους άλλους,
με ξένο πλοίο και δεινά στο σπίτι του ας του τύχουν».
H μοίρα είναι καθοριστική πάντα για τον ομηρικό άνθρωπο, χωρίς αυτό να σημαίνει, όπως προαναφέραμε, πως το άτομο είναι αυστηρά δέσμιο της μοίρας του. ΄Ενα μεγάλο μέρος της ζωής του το καθορίζει μόνο του.
Ο Οδυσσέας π।χ।, επισκεπτόμενος το νησί των Κυκλώπων, ενεργεί μόνος του, χωρίς πίεση από κανέναν παρά μόνον από τη δίψα να δει και να μάθει। Η επιλογή είναι αποκλειστικά δική του γι' αυτό την πληρώνει με το θάνατο των συντρόφων του από το γίγαντα। Το ίδιο συμβαίνει και στην Ωγυγία, όταν αρνείται τη δελεαστική πρόταση της θεάς, που υπόσχεται να τον κάνει αθάνατο και άντρα της. Ο Οδυσσέας προτιμά τη θνητή Πηνελόπη από την αθάνατη θεά.
Η Πηνελόπη μόνη της προκρίνει το χρόνο της προκήρυξης του αγώνα τόξου μεταξύ των μνηστήρων, χωρίς καμιά θεϊκή επέμβαση(φ) .
Ο Αίγισθος προειδοποιείται από τον Ερμή για την τιμωρία που τον αναμένει , αν σκοτώσει τον Αγαμέμνονα. Εκείνος είχε τη δυνατότητα επιλογής: δηλαδή να συμμορφωθεί με τη θέληση των θεών ή να την αγνοήσει. Επέλεξε ελεύθερα τη δεύτερη και τιμωρήθηκε.
Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις κατά τις οποίες ο άνθρωπος δεν μπορεί να διακρίνει, αν ενεργεί ο ίδιος αυτόβουλα ή τον βοηθά κάποιος θεός। Συγκεκριμένα ο Οδυσσέας, όταν αφηγείται στον Εύμαιο την πλαστή του ιστορία, ισχυρίζεται πως μόνον κατόπιν θεϊκής παρέμβασης του ήρθε η σκέψη να πέσει στα πόδια του Αιγύπτιου βασιλιά και να του ζητήσει τη βοήθειά του. Η πράξη του αυτή τον έσωσε.
(ξ 273 κεξ)
("αυτάρ εμοί Ζευς αυτός ενί φρεσίν ώδε νόημα
ποίησ'.........................
αυτάρ εγώ βασιλήος εναντίον ήλυθον ίππων
και κύσα γούναθ' ελών, ο δ'ερύσατο και μ'ελέησεν,
ες δίφρον δε μ' έσας άγεν οίκαδε δάκρυα χέοντα".
"Κι ο Δίας τότε μου 'βαλε τη σκέψη αυτή στο νου μου
Κι έτρεξα εμπρος στου βασιλιά τ' αμάξι και φιλούσα
τα πόδια του, κι ο βασιλιάς με γλίτωσε απ' το χάρο
κι αφού στ' αμάξι μ' έβαλε να κάτσω,στο παλάτι
με πήρε και στη γη βροχή τα δάκρυα μου κυλούσαν".
΄Ηταν έτσι όπως θέλει να την παρουσιάσει ο Οδυσσέας ή ήταν μια στιγμιαία κίνηση στην οποία τον οδήγησε το ένστικτο αυτοσυντήρησης που ενυπάρχει σε κάθε άνθρωπο και εκδηλώνεται σε δύσκολες και κρίσιμες στιγμές;
Εάν το είδος του θανάτου είναι καθορισμένο από τη μοίρα, τότε αυτό ουδείς μπορεί να μεταβάλει. Το βεβαιώνει ο Ποσειδώνας ( Φ, २९० και εξής) στον Αχιλλέα την ώρα που ο ήρωας της Ιλιάδας κινδυνεύει να πνιγεί από τα φουσκωμένα νερά του ποταμού Σκάμανδρου। Μη φοβάσαι, του λέγει, από το ποτάμι δε σου το 'γραψε η Μοίρα να πεθάνεις.
Αυτή είναι η Μοίρα (αίσα) στον ΄Ομηρο.। Είναι μια δύναμη που στέκεται πάνω από θεούς και ανθρώπους και δεν μπορεί κανείς να την παραβλέψει. Σήμερα ακόμη ο λαός μας διατυπώνει την αντίληψή του για τη μοίρα σε μια σύντομη φράση του: ό,τι γράφει (η μοίρα) δεν ξεγράφει।

ΔΗΜΗΤΡΗΣ Κ। ΑΡΑΜΠΑΤΖΗΣ