Αντιφάσεις του Δία στο έπος της Ιλιάδας
Η γενική εικόνα που έχει σχηματίσει ο καθένας μας για το Δία είναι σχεδόν ιδανική. Είναι ο υπέρτατος θεός του Ολύμπου, πατέρας των θεών και των ανθρώπων, προστάτης των ξένων, του όρκου, της πόλης, της δικαιοσύνης και της ευτυχίας των ανθρώπων. Είναι παντογνώστης. Προβλέπει και προνοεί τα πάντα.
Πόσο πιο ιδανική εικόνα θα μπορούσε να σχηματίσει κανείς για ένα θεό (νεφεληγερέτη, τερπικέραυνο, ικέσιο, ξένιο, που κυβερνά τον κόσμο, καθισμένος ψηλά στον Όλυμπο;
Κι όμως στην Ιλιάδα ο ποιητής σε πολλές περιπτώσεις εμφανίζει ένα θεό πολύ διαφορετικό από την εικόνα που ήδη περιγράψαμε, αφού ο Δίας στην Ιλιάδα άλλοτε αποκαλύπτει το θετικό του πρόσωπο και άλλοτε το αρνητικό του, γεγονός που προβληματίζει τον προσεκτικό αναγνώστη του έπους.
Ο Όμηρος εμφανίζει το Δία να αρχίζει την προσωπική του δράση από τη στιγμή που ανέτρεψε τον πατέρα του Κρόνο από το θρόνο και μοιράστηκε μετά από κλήρο με τα αδέρφια του, Ποσειδώνα και ΄Αδη, την εξουσία του κόσμου. Αν και στην αναφορά αυτή διακρίνουμε την πρώτη διαφορά που υπάρχει στην εκτίμηση της ηλικίας του θεού σε σχέση με τα άλλα του αδέλφια.
Η μυθολογία τον θέλει ως νεότερο των δύο άλλων αδελφών του, ενώ το έπος τον εμφανίζει ως το μεγαλύτερο (πρωτότοκος), που παίρνει δικαιωματικά τη βασιλεία από τον ανατραπέντα από το θρόνο πατέρα του.
Η διανομή, κατά δημοκρατικό τρόπο, μεταξύ των τριών αδελφών προσφέρει στο Δία την εξουσία του απέραντου Ουρανού, στον Ποσειδώνα της πλατιάς Θάλασσας και στον Άδη του σκοτεινού Κάτω Κόσμου. Όσον αφορά στην εξουσία επί του Ολύμπου και της Γης συμφωνήθηκε μεταξύ τους να ανήκει και στους τρεις.
«η γη και ο μέγας Όλυμπος να ανήκει και στους τρεις»(Ο 192).
Έτσι δικαιολογείται και η δράση θεών και θνητών στο έπος σε τρία επίπεδα, δηλαδή στον Ουρανό, στη Θάλασσα και στον Κάτω Κόσμο.
Ο Δίας είναι πανίσχυρος και κυβερνά με αυταρχικό τρόπο τον κόσμο όλο. Στη θέλησή του υποτάσσονται θεοί και άνθρωποι. Άλλωστε, το τονίζει και ο ποιητής με την επανάληψη της ίδιας φράσης κατά περίπτωση: «Διός δ’ ετελείετο βουλή».
Αν παρακάμψουμε την πρώτη αντίφαση που σημειώσαμε δεν μπορούμε να μη σχολιάσουμε τη δεύτερη, που εμφανίζει ένα Δία, διαμετρικά αντίθετο από τη γενική εικόνα που έχουμε για το θεό αυτό. Κι ενώ όλοι έχουμε σχηματίσει την εικόνα ενός θεού προστάτη του ανθρώπου, του ξένου κτλ., ο ποιητής μας εμφανίζει ένα θεό απρόσμενα σκληρό, απάνθρωπο, πολεμοχαρή και ανελέητο.
Είναι αυτός που σχεδιάζει να ξαλαφρώσει τη Γη από το βάρος των πολλών ανθρώπων, ξεσηκώνοντας πολύνεκρο πόλεμο, τον Τρωικό!
Τη φρικτή και απάνθρωπη πληροφορία αντλούμε από τα «κύκλια έπη».
Απόσπ 1.
«Αμέτρητα ήταν μια φορά τα πλήθη των ανθρώπων
κι η μάνα Γη απ’ το βάρος τους στέναζε και πονούσε.
Ο Δίας τη λυπήθηκε, σοφή έκανε σκέψη
να τη λυτρώσει απ’ το κακό, με πόλεμο, μ’ αμάχη,
βάφοντας μ’ αίμα άλικο της Τροίας την πεδιάδα.
Έτσι άναψε το μακελειό, οι ήρωες πεθαίναν
και του Διός η θέληση με μιας γινόταν πράξη».
Οι σχολιαστές, μην μπορώντας να ερμηνεύσουν αυτή την απόφαση του Δία, ισχυρίζονται πως πρόκειται για ένα Δία της προομηρικής εποχής, δηλαδή ένα θεό σκληρό, άτεγκτο, αιμοχαρή και πρωτόγονο.
Ο προσεκτικός όμως αναγνώστης αναρωτιέται και για κάτι άλλο εξίσου σημαντικό. Γιατί ο Δίας παίρνει μια τέτοια μονοδιάστατη απόφαση και τόσο σκληρή και απάνθρωπη; Μήπως την έλαβε «εν βρασμώ ψυχής», ή δεν βρήκε άλλο τρόπο να αντιμετωπίσει το θέμα του υπερπληθυσμού και αποφάσισε τον πολύνεκρο πόλεμο; Μήπως δεν μπορούσε να σκεφτεί, αν και θεός, καμιά άλλη καλύτερη ή πιο ανώδυνη λύση, όπως έπραξαν στα χρόνια μας κάποιοι άλλοι, οι οποίοι σκέφτηκαν σχετικά πιο ανθρώπινα, οι Κινέζοι, προκειμένου να λύσουν το πρόβλημα του δικού τους υπερπληθυσμού;
Να αποδεχτούμε ότι στην ομηρική εποχή και οι θεοί κάνουν λάθη; Ή μήπως ήταν μια σκόπιμη αναφορά του ποιητή, για να δικαιολογήσει, έστω και με τον τρόπο αυτό, έναν πολύνεκρο πόλεμο για ένα άδειο πουκάμισο της Ελένης, όπως τόνισε και ο νομπελίστας ποιητής Γ. Σεφέρης;
Όπως όμως και να έχει το ζήτημα είναι φανερό πια πως η προσωπική άμεση ή έμμεση επέμβαση στα ανθρώπινα του υπέρτατου θεού χαρακτηρίζεται από μια ασυγχώρητη ασυνέπεια, όταν μάλιστα λάβει κανείς υπόψη ότι ο θεός είναι παντογνώστης και παντοδύναμος και η θέλησή του νόμος. Γι’ αυτό και η συνεπής ή ασυνεπής στάση του στον τρωικό πόλεμο έχει τη δική της βαρύτητα και αξία.
Ο Δίας στην Ιλιάδα είναι αυταρχικός και παντοδύναμος. Οι θεοί δεν μπορούν να ενεργήσουν, αν δε έχουν την έγκρισή του. Όσοι από αυτούς θελήσουν να τον αμφισβητήσουν τους τιμωρεί αυστηρά. Κάποτε τους απαγορεύει ρητά να αναμιχθούν στον πόλεμο μεταξύ Αχαιών και Τρώων και άλλοτε πάλι τους προτρέπει να κατεβούν στον πόλεμο και ο κάθε θεός να βοηθήσει τους δικούς του. Κάποια άλλη φορά καλεί τους θεούς σε συγκέντρωση στον Όλυμπο και τους καθιστά γνωστό ότι, όποιος από αυτούς σπεύσει ξεχωριστά να βοηθήσει τους Τρώες ή τους Αργίτες, θα τον εξοντώσει με τον κεραυνό του και θα τον στείλει στα μαύρα Τάρταρα. Ο Δίας εδώ φαίνεται ότι ανήκει σε εκείνη την κατηγορία των κυβερνητών του «αποφασίζομεν και διατάσσομεν», μοτίβο γνωστό και σήμερα σε μερικά σύγχρονα καθεστώτα.
«Όλοι, θεοί και θεές, ακούστε να σας πω
όσα με παρακινεί η καρδιά μου μες στα στήθη.
……………………..
Μην πάρω είδηση πως κάποιος θέλει κρυφά από μας να πάει
να βοηθήσει τους Τρώες για τους Δαναούς, γιατί θα τού ’ρθει
ο κεραυνός στο κεφάλι… ή αρπάζοντάς τον θα τον ρίξω μέσα στον ομιχλώδη Τάρταρο
………………..
Τότε θα νιώσει πόσο απ’ όλους τους θεούς είμαι ο πιο δυνατός»( Θ 5-17).
Είναι σκληρός και αποφασισμένος να πατάξει κάθε αμφισβήτηση της εξουσίας του, όπως το έπραξε, όταν τιμώρησε την Ήρα, τη σύζυγό του, επειδή εκείνη, με τη βοήθεια του βοριά, θέλησε να πνίξει στη θάλασσα τον Ηρακλή, γιο του Δία και της Αλκμήνης, ρίχνοντάς τον στην Κω, από όπου τον έσωσε ο ίδιος φέρνοντάς τον πίσω στο Άργος. Κατεχόμενος τότε ο αυταρχικός θεός από οργή ξέσπασε στην Ήρα, και τιμωρώντας την, την κρέμασε ψηλά στον αιθέρα και στα νέφη, χωρίς να τολμήσει κανένας από τους θεούς, αν και πολλοί βαρυγκομούσαν με τη συμπεριφορά του, να τη βοηθήσει(Θ 18-30).
Ο Δίας δεν υπολογίζει συγγένειες ή άλλες σχέσεις. Τιμωρεί όσους αμφισβητούν την εξουσία του. Την οργή του πλήρωσε άσχημα ακόμη και η Ήρα. Γι’ αυτό, όταν τη βλέπει η Θέμιδα στο παλάτι του Δία αναστατωμένη και τη ρωτά για την αναστάτωσή της αυτή, εκείνη το μόνο που τολμά να πει είναι να κάνουν υπομονή οι θεοί, γιατί ακόμη θα υποφέρουν πολλά από το σκληρό και αυταρχικό αφέντη τους.
Ο Ποσειδώνας, που είναι παρών στη συνάθροιση και που δεν τα πάει καλά με τον αυταρχικό αδερφό του, βρίσκει την ευκαιρία και ξεσπά εναντίον του αδελφού του. Διακηρύττει στους συγκεντρωμένους θεούς ότι είναι λεύτερος να κάνει ό,τι θέλει και κανείς δε θα τον εμποδίσει σ’ αυτό.
«Αλίμονο! τι αλαζονεία, αλήθεια, όσο κι αν είναι δυνατός,
να θέλει, παρόλο που είμαστε ομότιμοι, να με κρατάει
με τη βία, δίχως τη θέλησή μου.
………………..
η γη ανήκει σ’ όλους μας, κι ο αψηλός ο Όλυμπος.
Γι’ αυτό θα ζω όπως θέλω εγώ όχι όπως θέλει ο Δίας.
Ας μένει ήσυχος μ’ αυτό που του ’λαχε, όσο κι αν είναι δυνατός.
Χέρι δε βάζει πάνω μου κι ας μη με φοβερίζει σαν να ΄μαι εγώ δειλός
Καλά θα έκανε να μάλωνε έτσι άγρια τις κόρες του
και τους γιους του που θ’ άκουγαν αναγκαστικά τις προσταγές του»(Ο183-199).
Και όλα αυτά τα διακηρύττει μεταξύ των θεών, χωρίς την παρουσία του Δία. Μπροστά στον παντοδύναμο και αλαζόνα θεό, όπως τον αποκαλεί ο Ποσειδώνας, κανείς δεν τολμά να σηκώσει το ανάστημά του και να εκφέρει έστω και διαφορετική γνώμη. Όλοι τον τρέμουν και υποχωρούν.
Στο ίδιο πνεύμα κινείται και η συμβουλή της Αθηνάς, όταν συμβουλεύει τον Άρη, το θεό του πολέμου, που είναι έτοιμος, παρά την απαγόρευση του Δία, να πάει στα πλοία των Αχαιών και να πάρει εκδίκηση για το θάνατο του γιου του.
«Θεότρελε, αστόχαστε, πάει χάθηκες!…
Δεν ακούς αυτά που λέει η θεά, η λευκοχέρα Ήρα,
που μόλις τώρα έφτασε απ’ τον Ολύμπιο Δία;
Αλήθεια θέλεις συμφορές πολλές κι εσύ να πάθεις
και να γυρίσεις με τη βία στον Όλυμπο με ματωμένη καρδιά,
και σ’ όλους εμάς τους άλλους μέγα κακό μας φέρεις;
Γιατί θ’ αφήσει ευθύς τους ψυχωμένους Τρώες και τους Αχαιούς
κι εδώ στον Όλυμπο θα ‘ρθει να μας αναστατώσει,
με τη σειρά αρπάζοντας, φταίμε δε φταίμε, όλους»( Ο 128-137).
Εδώ η Αθηνά δεν εκφράζει απλώς το φόβο της για την τύχη του θεού Άρη, αλλά αναφέρεται και σε μιαν άλλη πτυχή του χαρακτήρα του πατέρα της. Τονίζει πως, όταν οργιστεί ο Δίας, δεν κάνει διάκριση μεταξύ ενόχων και αθώων και τους τιμωρεί όλους, γεγονός που αναιρεί την ιδιότητα του δίκαιου κριτή(άλλη αντίφαση).
Επειδή όμως οι άλλοι θεοί από φόβο συμμορφώθηκαν με τη διαταγή του και αποχώρησαν όλοι από τον πόλεμο, εκτός του Ποσειδώνα, ο Δίας οργισμένος τον απειλεί με την Ίριδα πως, αν δε γυρίσει στο σημείο που είναι συγκεντρωμένοι οι Θεοί, τότε η οργή του θα ξεσπάσει επάνω του και ας σκεφτεί καλά την ανυπακοή του( Ο 158-167).
Η προκλητική όμως και αυταρχική συμπεριφορά του Δία απέναντι στους θεούς του Ολύμπου κάποτε προκάλεσε αντίδραση και την οργή τους απέναντί του, αν και φανερά δεν τολμούσαν να του το δείξουν. Γι’ αυτό αποφάσισαν να τον ανατρέψουν, όπως ανέτρεψε ο ίδιος τον Κρόνο, τον πατέρα του. Την πληροφορία μας παρέχει ο ποιητής, όταν ο Αχιλλέας ζητά από τη μητέρα του Θέτιδα να παρακαλέσει το Δία να τον βοηθήσει, δίνοντας την υπεροχή στους Τρώες. Βοήθησες τότε, της λέει, το Δία να μην τον ανατρέψουν οι οργισμένοι εναντίον του θεοί. Να του υπενθυμίσεις τώρα την προσφορά σου αυτή, αν αρνηθεί τη βοήθεια του, τώρα που θα ανεβείς στον Όλυμπο.
«Γιατί πολλές φορές στο πατρικό μου σ’ άκουσα να λες
με περηφάνια πως μόνη εσύ μέσα στους αθανάτους γλίτωσες
το μαυροσύννεφο γιο του Κρόνου απ’ τα χειρότερα,
όταν οι άλλοι Ολύμπιοι ήθελαν να τον δέσουν,
η Ήρα, ο Ποσειδώνας και η Αθηνά Παλλάδα.
Αλλά ήρθες εσύ, θεά, κι απ’ τα δεσμά τον γλίτωσες,
καλώντας στον ψηλό τον Όλυμπο τον Εκατόχερο,
που οι θεοί τον λεν Βριάρεω κι όλοι οι θνητοί
Αιγαίωνα, γιατί πιο δυνατός από τον πατέρα του είναι».(Α 396-404).
Με την αποκάλυψη αυτή δίνεται απάντηση από τον ποιητή και στην απορία του αναγνώστη, που αναρωτιόταν γιατί άραγε να δείχνει ο παντοδύναμος θεός τόση αδυναμία στη θεά Θέτιδα, τη μητέρα του Αχιλλέα.
Ο Δίας όμως αποδεικνύεται και ασυνεπής. Φάσκει και αντιφάσκει κατά το δοκούν, γεγονός που δεν τιμά έναν παντογνώστη και παντοδύναμο θεό.
Από τη μια εμφανίζεται να μισεί τον πόλεμο και από την άλλη ξεσηκώνει τον τρωικό πόλεμο, όπου σκοτώνονται εκατοντάδες Αχαιοί και Τρώες σε μάχες ή μονομαχίες για χάρη της Γης. Βοηθά τους Τρώες να νικήσουν τους Αχαιούς, κάνοντας το χατίρι της Θέτιδας, ενώ από την άλλη μισεί το γένος του Πρίαμου, «…………Γιατί ο γιος
του Κρόνου μίσησε τώρα πια το γένος του Πριάμου» (Υ 305-306).
Εκείνο όμως που μας αιφνιδιάζει είναι ότι, ενώ ο Δίας ομολογεί πως είναι κατά του πολέμου και υπέρ της συμφιλίωσης και της ειρήνης των ανθρώπων, τον βλέπουμε να εξωθεί τους θεούς σε πόλεμο, οπότε πολεμούν οι μισοί βοηθώντας τους Τρώες και οι άλλοι τους Αχαιούς. Και το πιο παράδοξο και εξωφρενικό είναι ότι τους λέει, πως εκείνος θα κάθεται εκεί ψηλά και από εκεί θα βλέπει να σφάζονται κάτω στον κάμπο και να χορταίνει από το φρικτό θέαμα! (Υ20-25)
« τι κρύβω μες στο νου μου, Κοσμοσείστη, το κατάλαβες,
γι’ αυτό σας μάζεψα εδώ. Έχω την έγνοιά τους έτσι που χάνονται.
(συμπάθεια για τους νεκρούς)
Ωστόσο εγώ σε μια πτυχή του Ολύμπου θα καθίσω
και θα χαρώ το θέαμα(πολεμοχαρής). Εσείς οι άλλοι
πηγαίνετε κάτω στους Τρώες και στους Αχαιούς
κι εκεί βοηθάτε και τους δύο, όποιον ο καθένας θέλει».
(Τι βοήθεια θα προσφέρουν οι θεοί στον πόλεμο; Περισσότερους νεκρούς, ασφαλώς!)
Αν αυτή η αντίληψη δεν είναι διαστροφή, τότε τι είναι; Η αλλοπρόσαλλη στάση του Δία δεν τιμά, βέβαια, το θεό, πλην όμως, όταν ο αναγνώστης τη διαπιστώνει, αρχίζει να αμφιβάλλει για όσα γνώριζε για το Δία και να αναρωτιέται μήπως στηνέχουμε να κάνουμε με δύο πρόσωπα ενός θεού; Θυμάται το ρωμαϊκό θεό Ιανό, θεό του πολέμου με τα δύο πρόσωπα, το καλό και το κακό। Και στην περίπτωση του Δία, για να ερμηνεύσει την αντιφατική του συμπεριφορά, ισχυρίζεται πως το σκληρό πρόσωπο του Δία έχει σχέση με τον παραδοσιακό προεδρικό Δία και όχι με το Δία της εποχής του ποιητή και δεν είναι παρά ένα καθαρό δημιούργημα του Ομήρου। Αλλιώς, κάθε άλλη προσπάθεια ερμηνείας του φαινομένου, είναι μάταιη.
Ο Φρανσουά- Ρενέ ντε Σατομπριάν, (Πρόλογος στο Νάτσεζ, 1826), είπε: Ο Αχιλλέας υπάρχει μόνο χάρη στον Όμηρο. Αν με βάση αυτή την άποψη θελήσουμε να μιλήσουμε και για το διπρόσωπο Δία, τότε υπάρχει κι αυτός χάρη στον Όμηρο. Είναι δηλαδή ένα δικό του δημιούργημα και τον έπλασε έτσι όπως κάθε φορά τον ήθελε, για να τεχνουργήσει μια αριστοτεχνική αφήγηση, έστω και με μείωση του κύρους του παντοδύναμου θεού. Είναι μια άποψη και δεν υπάρχει λόγος να την υιοθετήσει κανείς. Εμείς απλώς σας την κοινοποιούμε. Ερευνήστε την και δώσετε τη δική σας απάντηση.
(Τα μεταφρασμένα αποσπάσματα αντλήθηκαν από τη μετάφραση: Ομήρου Ιλιάδα, Γ. Κόραβου και Χ. Δρόσου, Εκδ. Σοκόλη).
ΔΗΜΗΤΡΗΣ Κ. ΑΡΑΜΠΑΤΖΗΣ
Η γενική εικόνα που έχει σχηματίσει ο καθένας μας για το Δία είναι σχεδόν ιδανική. Είναι ο υπέρτατος θεός του Ολύμπου, πατέρας των θεών και των ανθρώπων, προστάτης των ξένων, του όρκου, της πόλης, της δικαιοσύνης και της ευτυχίας των ανθρώπων. Είναι παντογνώστης. Προβλέπει και προνοεί τα πάντα.
Πόσο πιο ιδανική εικόνα θα μπορούσε να σχηματίσει κανείς για ένα θεό (νεφεληγερέτη, τερπικέραυνο, ικέσιο, ξένιο, που κυβερνά τον κόσμο, καθισμένος ψηλά στον Όλυμπο;
Κι όμως στην Ιλιάδα ο ποιητής σε πολλές περιπτώσεις εμφανίζει ένα θεό πολύ διαφορετικό από την εικόνα που ήδη περιγράψαμε, αφού ο Δίας στην Ιλιάδα άλλοτε αποκαλύπτει το θετικό του πρόσωπο και άλλοτε το αρνητικό του, γεγονός που προβληματίζει τον προσεκτικό αναγνώστη του έπους.
Ο Όμηρος εμφανίζει το Δία να αρχίζει την προσωπική του δράση από τη στιγμή που ανέτρεψε τον πατέρα του Κρόνο από το θρόνο και μοιράστηκε μετά από κλήρο με τα αδέρφια του, Ποσειδώνα και ΄Αδη, την εξουσία του κόσμου. Αν και στην αναφορά αυτή διακρίνουμε την πρώτη διαφορά που υπάρχει στην εκτίμηση της ηλικίας του θεού σε σχέση με τα άλλα του αδέλφια.
Η μυθολογία τον θέλει ως νεότερο των δύο άλλων αδελφών του, ενώ το έπος τον εμφανίζει ως το μεγαλύτερο (πρωτότοκος), που παίρνει δικαιωματικά τη βασιλεία από τον ανατραπέντα από το θρόνο πατέρα του.
Η διανομή, κατά δημοκρατικό τρόπο, μεταξύ των τριών αδελφών προσφέρει στο Δία την εξουσία του απέραντου Ουρανού, στον Ποσειδώνα της πλατιάς Θάλασσας και στον Άδη του σκοτεινού Κάτω Κόσμου. Όσον αφορά στην εξουσία επί του Ολύμπου και της Γης συμφωνήθηκε μεταξύ τους να ανήκει και στους τρεις.
«η γη και ο μέγας Όλυμπος να ανήκει και στους τρεις»(Ο 192).
Έτσι δικαιολογείται και η δράση θεών και θνητών στο έπος σε τρία επίπεδα, δηλαδή στον Ουρανό, στη Θάλασσα και στον Κάτω Κόσμο.
Ο Δίας είναι πανίσχυρος και κυβερνά με αυταρχικό τρόπο τον κόσμο όλο. Στη θέλησή του υποτάσσονται θεοί και άνθρωποι. Άλλωστε, το τονίζει και ο ποιητής με την επανάληψη της ίδιας φράσης κατά περίπτωση: «Διός δ’ ετελείετο βουλή».
Αν παρακάμψουμε την πρώτη αντίφαση που σημειώσαμε δεν μπορούμε να μη σχολιάσουμε τη δεύτερη, που εμφανίζει ένα Δία, διαμετρικά αντίθετο από τη γενική εικόνα που έχουμε για το θεό αυτό. Κι ενώ όλοι έχουμε σχηματίσει την εικόνα ενός θεού προστάτη του ανθρώπου, του ξένου κτλ., ο ποιητής μας εμφανίζει ένα θεό απρόσμενα σκληρό, απάνθρωπο, πολεμοχαρή και ανελέητο.
Είναι αυτός που σχεδιάζει να ξαλαφρώσει τη Γη από το βάρος των πολλών ανθρώπων, ξεσηκώνοντας πολύνεκρο πόλεμο, τον Τρωικό!
Τη φρικτή και απάνθρωπη πληροφορία αντλούμε από τα «κύκλια έπη».
Απόσπ 1.
«Αμέτρητα ήταν μια φορά τα πλήθη των ανθρώπων
κι η μάνα Γη απ’ το βάρος τους στέναζε και πονούσε.
Ο Δίας τη λυπήθηκε, σοφή έκανε σκέψη
να τη λυτρώσει απ’ το κακό, με πόλεμο, μ’ αμάχη,
βάφοντας μ’ αίμα άλικο της Τροίας την πεδιάδα.
Έτσι άναψε το μακελειό, οι ήρωες πεθαίναν
και του Διός η θέληση με μιας γινόταν πράξη».
Οι σχολιαστές, μην μπορώντας να ερμηνεύσουν αυτή την απόφαση του Δία, ισχυρίζονται πως πρόκειται για ένα Δία της προομηρικής εποχής, δηλαδή ένα θεό σκληρό, άτεγκτο, αιμοχαρή και πρωτόγονο.
Ο προσεκτικός όμως αναγνώστης αναρωτιέται και για κάτι άλλο εξίσου σημαντικό. Γιατί ο Δίας παίρνει μια τέτοια μονοδιάστατη απόφαση και τόσο σκληρή και απάνθρωπη; Μήπως την έλαβε «εν βρασμώ ψυχής», ή δεν βρήκε άλλο τρόπο να αντιμετωπίσει το θέμα του υπερπληθυσμού και αποφάσισε τον πολύνεκρο πόλεμο; Μήπως δεν μπορούσε να σκεφτεί, αν και θεός, καμιά άλλη καλύτερη ή πιο ανώδυνη λύση, όπως έπραξαν στα χρόνια μας κάποιοι άλλοι, οι οποίοι σκέφτηκαν σχετικά πιο ανθρώπινα, οι Κινέζοι, προκειμένου να λύσουν το πρόβλημα του δικού τους υπερπληθυσμού;
Να αποδεχτούμε ότι στην ομηρική εποχή και οι θεοί κάνουν λάθη; Ή μήπως ήταν μια σκόπιμη αναφορά του ποιητή, για να δικαιολογήσει, έστω και με τον τρόπο αυτό, έναν πολύνεκρο πόλεμο για ένα άδειο πουκάμισο της Ελένης, όπως τόνισε και ο νομπελίστας ποιητής Γ. Σεφέρης;
Όπως όμως και να έχει το ζήτημα είναι φανερό πια πως η προσωπική άμεση ή έμμεση επέμβαση στα ανθρώπινα του υπέρτατου θεού χαρακτηρίζεται από μια ασυγχώρητη ασυνέπεια, όταν μάλιστα λάβει κανείς υπόψη ότι ο θεός είναι παντογνώστης και παντοδύναμος και η θέλησή του νόμος. Γι’ αυτό και η συνεπής ή ασυνεπής στάση του στον τρωικό πόλεμο έχει τη δική της βαρύτητα και αξία.
Ο Δίας στην Ιλιάδα είναι αυταρχικός και παντοδύναμος. Οι θεοί δεν μπορούν να ενεργήσουν, αν δε έχουν την έγκρισή του. Όσοι από αυτούς θελήσουν να τον αμφισβητήσουν τους τιμωρεί αυστηρά. Κάποτε τους απαγορεύει ρητά να αναμιχθούν στον πόλεμο μεταξύ Αχαιών και Τρώων και άλλοτε πάλι τους προτρέπει να κατεβούν στον πόλεμο και ο κάθε θεός να βοηθήσει τους δικούς του. Κάποια άλλη φορά καλεί τους θεούς σε συγκέντρωση στον Όλυμπο και τους καθιστά γνωστό ότι, όποιος από αυτούς σπεύσει ξεχωριστά να βοηθήσει τους Τρώες ή τους Αργίτες, θα τον εξοντώσει με τον κεραυνό του και θα τον στείλει στα μαύρα Τάρταρα. Ο Δίας εδώ φαίνεται ότι ανήκει σε εκείνη την κατηγορία των κυβερνητών του «αποφασίζομεν και διατάσσομεν», μοτίβο γνωστό και σήμερα σε μερικά σύγχρονα καθεστώτα.
«Όλοι, θεοί και θεές, ακούστε να σας πω
όσα με παρακινεί η καρδιά μου μες στα στήθη.
……………………..
Μην πάρω είδηση πως κάποιος θέλει κρυφά από μας να πάει
να βοηθήσει τους Τρώες για τους Δαναούς, γιατί θα τού ’ρθει
ο κεραυνός στο κεφάλι… ή αρπάζοντάς τον θα τον ρίξω μέσα στον ομιχλώδη Τάρταρο
………………..
Τότε θα νιώσει πόσο απ’ όλους τους θεούς είμαι ο πιο δυνατός»( Θ 5-17).
Είναι σκληρός και αποφασισμένος να πατάξει κάθε αμφισβήτηση της εξουσίας του, όπως το έπραξε, όταν τιμώρησε την Ήρα, τη σύζυγό του, επειδή εκείνη, με τη βοήθεια του βοριά, θέλησε να πνίξει στη θάλασσα τον Ηρακλή, γιο του Δία και της Αλκμήνης, ρίχνοντάς τον στην Κω, από όπου τον έσωσε ο ίδιος φέρνοντάς τον πίσω στο Άργος. Κατεχόμενος τότε ο αυταρχικός θεός από οργή ξέσπασε στην Ήρα, και τιμωρώντας την, την κρέμασε ψηλά στον αιθέρα και στα νέφη, χωρίς να τολμήσει κανένας από τους θεούς, αν και πολλοί βαρυγκομούσαν με τη συμπεριφορά του, να τη βοηθήσει(Θ 18-30).
Ο Δίας δεν υπολογίζει συγγένειες ή άλλες σχέσεις. Τιμωρεί όσους αμφισβητούν την εξουσία του. Την οργή του πλήρωσε άσχημα ακόμη και η Ήρα. Γι’ αυτό, όταν τη βλέπει η Θέμιδα στο παλάτι του Δία αναστατωμένη και τη ρωτά για την αναστάτωσή της αυτή, εκείνη το μόνο που τολμά να πει είναι να κάνουν υπομονή οι θεοί, γιατί ακόμη θα υποφέρουν πολλά από το σκληρό και αυταρχικό αφέντη τους.
Ο Ποσειδώνας, που είναι παρών στη συνάθροιση και που δεν τα πάει καλά με τον αυταρχικό αδερφό του, βρίσκει την ευκαιρία και ξεσπά εναντίον του αδελφού του. Διακηρύττει στους συγκεντρωμένους θεούς ότι είναι λεύτερος να κάνει ό,τι θέλει και κανείς δε θα τον εμποδίσει σ’ αυτό.
«Αλίμονο! τι αλαζονεία, αλήθεια, όσο κι αν είναι δυνατός,
να θέλει, παρόλο που είμαστε ομότιμοι, να με κρατάει
με τη βία, δίχως τη θέλησή μου.
………………..
η γη ανήκει σ’ όλους μας, κι ο αψηλός ο Όλυμπος.
Γι’ αυτό θα ζω όπως θέλω εγώ όχι όπως θέλει ο Δίας.
Ας μένει ήσυχος μ’ αυτό που του ’λαχε, όσο κι αν είναι δυνατός.
Χέρι δε βάζει πάνω μου κι ας μη με φοβερίζει σαν να ΄μαι εγώ δειλός
Καλά θα έκανε να μάλωνε έτσι άγρια τις κόρες του
και τους γιους του που θ’ άκουγαν αναγκαστικά τις προσταγές του»(Ο183-199).
Και όλα αυτά τα διακηρύττει μεταξύ των θεών, χωρίς την παρουσία του Δία. Μπροστά στον παντοδύναμο και αλαζόνα θεό, όπως τον αποκαλεί ο Ποσειδώνας, κανείς δεν τολμά να σηκώσει το ανάστημά του και να εκφέρει έστω και διαφορετική γνώμη. Όλοι τον τρέμουν και υποχωρούν.
Στο ίδιο πνεύμα κινείται και η συμβουλή της Αθηνάς, όταν συμβουλεύει τον Άρη, το θεό του πολέμου, που είναι έτοιμος, παρά την απαγόρευση του Δία, να πάει στα πλοία των Αχαιών και να πάρει εκδίκηση για το θάνατο του γιου του.
«Θεότρελε, αστόχαστε, πάει χάθηκες!…
Δεν ακούς αυτά που λέει η θεά, η λευκοχέρα Ήρα,
που μόλις τώρα έφτασε απ’ τον Ολύμπιο Δία;
Αλήθεια θέλεις συμφορές πολλές κι εσύ να πάθεις
και να γυρίσεις με τη βία στον Όλυμπο με ματωμένη καρδιά,
και σ’ όλους εμάς τους άλλους μέγα κακό μας φέρεις;
Γιατί θ’ αφήσει ευθύς τους ψυχωμένους Τρώες και τους Αχαιούς
κι εδώ στον Όλυμπο θα ‘ρθει να μας αναστατώσει,
με τη σειρά αρπάζοντας, φταίμε δε φταίμε, όλους»( Ο 128-137).
Εδώ η Αθηνά δεν εκφράζει απλώς το φόβο της για την τύχη του θεού Άρη, αλλά αναφέρεται και σε μιαν άλλη πτυχή του χαρακτήρα του πατέρα της. Τονίζει πως, όταν οργιστεί ο Δίας, δεν κάνει διάκριση μεταξύ ενόχων και αθώων και τους τιμωρεί όλους, γεγονός που αναιρεί την ιδιότητα του δίκαιου κριτή(άλλη αντίφαση).
Επειδή όμως οι άλλοι θεοί από φόβο συμμορφώθηκαν με τη διαταγή του και αποχώρησαν όλοι από τον πόλεμο, εκτός του Ποσειδώνα, ο Δίας οργισμένος τον απειλεί με την Ίριδα πως, αν δε γυρίσει στο σημείο που είναι συγκεντρωμένοι οι Θεοί, τότε η οργή του θα ξεσπάσει επάνω του και ας σκεφτεί καλά την ανυπακοή του( Ο 158-167).
Η προκλητική όμως και αυταρχική συμπεριφορά του Δία απέναντι στους θεούς του Ολύμπου κάποτε προκάλεσε αντίδραση και την οργή τους απέναντί του, αν και φανερά δεν τολμούσαν να του το δείξουν. Γι’ αυτό αποφάσισαν να τον ανατρέψουν, όπως ανέτρεψε ο ίδιος τον Κρόνο, τον πατέρα του. Την πληροφορία μας παρέχει ο ποιητής, όταν ο Αχιλλέας ζητά από τη μητέρα του Θέτιδα να παρακαλέσει το Δία να τον βοηθήσει, δίνοντας την υπεροχή στους Τρώες. Βοήθησες τότε, της λέει, το Δία να μην τον ανατρέψουν οι οργισμένοι εναντίον του θεοί. Να του υπενθυμίσεις τώρα την προσφορά σου αυτή, αν αρνηθεί τη βοήθεια του, τώρα που θα ανεβείς στον Όλυμπο.
«Γιατί πολλές φορές στο πατρικό μου σ’ άκουσα να λες
με περηφάνια πως μόνη εσύ μέσα στους αθανάτους γλίτωσες
το μαυροσύννεφο γιο του Κρόνου απ’ τα χειρότερα,
όταν οι άλλοι Ολύμπιοι ήθελαν να τον δέσουν,
η Ήρα, ο Ποσειδώνας και η Αθηνά Παλλάδα.
Αλλά ήρθες εσύ, θεά, κι απ’ τα δεσμά τον γλίτωσες,
καλώντας στον ψηλό τον Όλυμπο τον Εκατόχερο,
που οι θεοί τον λεν Βριάρεω κι όλοι οι θνητοί
Αιγαίωνα, γιατί πιο δυνατός από τον πατέρα του είναι».(Α 396-404).
Με την αποκάλυψη αυτή δίνεται απάντηση από τον ποιητή και στην απορία του αναγνώστη, που αναρωτιόταν γιατί άραγε να δείχνει ο παντοδύναμος θεός τόση αδυναμία στη θεά Θέτιδα, τη μητέρα του Αχιλλέα.
Ο Δίας όμως αποδεικνύεται και ασυνεπής. Φάσκει και αντιφάσκει κατά το δοκούν, γεγονός που δεν τιμά έναν παντογνώστη και παντοδύναμο θεό.
Από τη μια εμφανίζεται να μισεί τον πόλεμο και από την άλλη ξεσηκώνει τον τρωικό πόλεμο, όπου σκοτώνονται εκατοντάδες Αχαιοί και Τρώες σε μάχες ή μονομαχίες για χάρη της Γης. Βοηθά τους Τρώες να νικήσουν τους Αχαιούς, κάνοντας το χατίρι της Θέτιδας, ενώ από την άλλη μισεί το γένος του Πρίαμου, «…………Γιατί ο γιος
του Κρόνου μίσησε τώρα πια το γένος του Πριάμου» (Υ 305-306).
Εκείνο όμως που μας αιφνιδιάζει είναι ότι, ενώ ο Δίας ομολογεί πως είναι κατά του πολέμου και υπέρ της συμφιλίωσης και της ειρήνης των ανθρώπων, τον βλέπουμε να εξωθεί τους θεούς σε πόλεμο, οπότε πολεμούν οι μισοί βοηθώντας τους Τρώες και οι άλλοι τους Αχαιούς. Και το πιο παράδοξο και εξωφρενικό είναι ότι τους λέει, πως εκείνος θα κάθεται εκεί ψηλά και από εκεί θα βλέπει να σφάζονται κάτω στον κάμπο και να χορταίνει από το φρικτό θέαμα! (Υ20-25)
« τι κρύβω μες στο νου μου, Κοσμοσείστη, το κατάλαβες,
γι’ αυτό σας μάζεψα εδώ. Έχω την έγνοιά τους έτσι που χάνονται.
(συμπάθεια για τους νεκρούς)
Ωστόσο εγώ σε μια πτυχή του Ολύμπου θα καθίσω
και θα χαρώ το θέαμα(πολεμοχαρής). Εσείς οι άλλοι
πηγαίνετε κάτω στους Τρώες και στους Αχαιούς
κι εκεί βοηθάτε και τους δύο, όποιον ο καθένας θέλει».
(Τι βοήθεια θα προσφέρουν οι θεοί στον πόλεμο; Περισσότερους νεκρούς, ασφαλώς!)
Αν αυτή η αντίληψη δεν είναι διαστροφή, τότε τι είναι; Η αλλοπρόσαλλη στάση του Δία δεν τιμά, βέβαια, το θεό, πλην όμως, όταν ο αναγνώστης τη διαπιστώνει, αρχίζει να αμφιβάλλει για όσα γνώριζε για το Δία και να αναρωτιέται μήπως στηνέχουμε να κάνουμε με δύο πρόσωπα ενός θεού; Θυμάται το ρωμαϊκό θεό Ιανό, θεό του πολέμου με τα δύο πρόσωπα, το καλό και το κακό। Και στην περίπτωση του Δία, για να ερμηνεύσει την αντιφατική του συμπεριφορά, ισχυρίζεται πως το σκληρό πρόσωπο του Δία έχει σχέση με τον παραδοσιακό προεδρικό Δία και όχι με το Δία της εποχής του ποιητή και δεν είναι παρά ένα καθαρό δημιούργημα του Ομήρου। Αλλιώς, κάθε άλλη προσπάθεια ερμηνείας του φαινομένου, είναι μάταιη.
Ο Φρανσουά- Ρενέ ντε Σατομπριάν, (Πρόλογος στο Νάτσεζ, 1826), είπε: Ο Αχιλλέας υπάρχει μόνο χάρη στον Όμηρο. Αν με βάση αυτή την άποψη θελήσουμε να μιλήσουμε και για το διπρόσωπο Δία, τότε υπάρχει κι αυτός χάρη στον Όμηρο. Είναι δηλαδή ένα δικό του δημιούργημα και τον έπλασε έτσι όπως κάθε φορά τον ήθελε, για να τεχνουργήσει μια αριστοτεχνική αφήγηση, έστω και με μείωση του κύρους του παντοδύναμου θεού. Είναι μια άποψη και δεν υπάρχει λόγος να την υιοθετήσει κανείς. Εμείς απλώς σας την κοινοποιούμε. Ερευνήστε την και δώσετε τη δική σας απάντηση.
(Τα μεταφρασμένα αποσπάσματα αντλήθηκαν από τη μετάφραση: Ομήρου Ιλιάδα, Γ. Κόραβου και Χ. Δρόσου, Εκδ. Σοκόλη).
ΔΗΜΗΤΡΗΣ Κ. ΑΡΑΜΠΑΤΖΗΣ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου