ΚΟΥΡΗΤΕΣ ΟΡΧΗΣΤΗΡΕΣ

Οι Κουρήτες στους οποίους θα αναφερθούμε θεωρούνται κατά τη μυθολογία, θεότητες, συνοδοί νυμφών και σατύρων, που συνδέονται με την παιδική ηλικία του Δία στην Κρήτη(Λεξικό  Μπαμπινιώτη). Στην Ιλιάδα όμως αναφέρονται ως λαός που κατοικούσε στην περιοχή της Αιτωλίας, όπου έφτασαν προερχόμενοι από την Εύβοια της Χαλκίδας. Οι πληροφορίες γι’ αυτούς είναι πολλές, πλην όμως δε βοηθούν στην εξαγωγή ενός συμπεράσματος γενικά αποδεκτού για την καταγωγή τους και το ρόλο τους. Μια πρώτη πληροφορία μας παρέχει ο Όμηρος και αναφέρεται στη διαμάχη μεταξύ Κουρητών και Αιτωλών, για την κατοχή της Καλυδώνας, αιτωλικής πόλης, στην περιοχή μεταξύ Αχελλώου και Εύηνου ποταμού.

 «Κουρήτες τ’ εμάχοντο και Αιτωλοί μενεχάρμαι

αμφί πόλιν Καλυδώνα και αλλήλους ενάριζον,

Αιτωλοί μεν αμυνόμενοι Καλυδώνος εραννής,

Κουρήτες δε διαπραθέειν μεμαώτες  Άρηι» ( Ομ. Ιλιάς Ι 529)

«Οι Κουρήτες κι οι αντρειωμένοι Αιτωλοί κάποτε πολεμούσαν

γύρω από την Καλυδώνα κι ο ένας τον άλλον σκότωναν.

Οι Αιτωλοί υπερασπίζονταν την όμορφη Καλυδώνα

και οι Κουρήτες πολεμώντας τους ποθούσαν  να την πάρουν».

Ο αγώνας των Κουρητών γινόταν για την κατοχή της Καλυδώνας, την οποία κατείχαν οι ισχυροί Αιτωλοί. Οι Κουρήτες κατείχαν την Πλευρώνα της Αιτωλίας και διεκδικούσαν και την κατοχή της Καλυδώνας. Τελικά, από τον αγώνα μεταξύ τους, νικητές αναδείχτηκαν οι Αιτωλοί, που έδιωξαν τους Κουρήτες από την περιοχή τους κι αυτοί κατοίκησαν στην Ακαρνανία.

Τα γεγονότα αυτά φαίνεται πως είναι προγενέστερα του τρωικού πολέμου, αφού, κατά τη μαρτυρία του Ομήρου, συνέβησαν την εποχή που δε ζούσαν πια ούτε ο Οινέας ούτε τα παιδιά του Τυδέας και Μελέαγρος..

«Αιτωλών δ΄ ηγείτο Θόας, Ανδραίμονος υιός,

οι Πλευρών’ ενέμοντο και Ώλενον ηδέ Πυλήνην,

Χαλκίδα τ’ αγχίαλον Καλυδώνά τε πετρώεσσαν×

ου γαρ έτ’ Οινήος μεγαλήτορος υιέες ήσαν

ούδ’ άρ’ έτ’ αυτός έην, θάνε δε ξανθός Μελέαγρος».

«Των Αιτωλών αρχηγός ήταν ο Θόας, ο γιος του Ανδραίμονα,

αυτών που κατοικούσαν στην Πλευρώνα, την Ώλενο και την Πυλήνη,

και στην παραθαλάσσια Χαλκίδα και στη βραχώδη Καλυδώνα,

γιατί δε ζούσαν πια οι γιοι του μεγαλόκαρδου Οινέα×

ούτε ο ίδιος ζούσε πια, κι είχε πεθάνει κι ο ξανθός Μελέαγρος».

Ο Μελέαγρος ήταν αυτός που συνέχισε τον πόλεμο εναντίον των Κουρητών και τους νίκησε.

Η έριδα μεταξύ των κυνηγών, που σκότωσαν τον καλυδώνιο κάπρο, για τη νομή και κατοχή του κεφαλιού και του δέρματός του, ξεσήκωσε πόλεμο μεταξύ Κουρητών και Αιτωλών. Από τη σύγκρουση νικητές βγήκαν οι Αιτωλοί με το Μελέαγρο.

Ο Όμηρος παραθέτει το γεγονός, αποκαλύπτοντας και αφορμή (;) της σύγκρουσης.

Ο Οινέας(οίνος), γιος του Ενδυμίωνα απο τη γενιά του Αιόλου, είχε δύο γιους, το Μελέαγρο και τον Τυδέα, πατέρα του Διομήδη.

Ο Οινέας, επειδή λησμόνησε μια χρονιά να προσφέρει στην Άρτεμη τις απαρχές της συγκομιδής του, εκείνη οργισμένη έστειλε ένα κάπρο που κατέστρεφε τα αμπέλια και τις άλλες καλλιέργειες της περιοχής Ο Μελέαγρος συγκέντρωσε γενναίους νέους της περιοχής, κυρίως όμως τους Κουρήτες της Πλευρώνας και κυνήγησε το ζώο, ώσπου το εγκλώβισε κάπου και το σκότωσε. Αμέσως όμως μεταξύ των κυνηγών άρχισε διαμάχη για το κεφάλι και το δέρμα του ζώου. Στη διαμάχη αυτή ο Μελέαγρος φόνευσε τον αδελφό της μητέρας του Αλθαίας, αρχηγό των Κουρητών. Οι Κουρήτες οργισμένοι, θέλοντας να εκδικηθούν το θάνατο του αρχηγού τους, στράφηκαν κατά των Αιτωλών της Καλυδώνας. Και όσο στον πόλεμο μετείχε ο Μελέαγρος νικούσαν οι Αιτωλοί, όταν όμως  αποσύρθηκε από τον πόλεμο, εξ αιτίας των αρών της Αλθαίας, της μητέρας του, εναντίον του, η νίκη έστεψε τα όπλα των Κουρητών. Κι ενώ απειλούσαν με καταστροφή την πόλη του, την Καλυδώνα, εκείνος απαθής έμενε μακριά από τη μάχη, δίπλα στη γυναίκα του Κλεοπάτρα, όπως ο Αχιλλέας στη σκηνή του, τη στιγμή που οι Τρώες απειλούσαν τα καράβια των Αχαιών. Η μητέρα του Μελέαγρου, που έβλεπε τη συμφορά να πλησιάζει, τον παρακαλούσε να αφήσει την οργή του και να κατεβεί στον πόλεμο, γιατί κινδύνευε η πόλη. Εκείνος επέμενε στην άρνησή του, ώσπου είδε τους Κουρήτες  να κυριεύουν τα τείχη της πόλης του, οπότε, υποχωρώντας στα δάκρυα και τον εξορκισμό της γυναίκας του, κατεβαίνει στον πόλεμο απωθεί τους εχθρούς και σώζει την πόλη (Ιλ.Ι 533-600). Ο Μελέαγρος, έστω και την τελευταία στιγμή, άφησε κατά μέρος την οργή του, κατέβηκε στον πόλεμο και έπραξε το καθήκον του. Έσωσε την πόλη του από τον κίνδυνο των Κουρητών. Γι’ αυτό και τιμήθηκε δεόντως.

Για τους Κουρήτες όμως υπάρχει και άλλη μαρτυρία που προσδιορίζει την  προέλευσή τους και δικαιολογεί την ονομασία τους. Είναι αυτή του Αρχέμαχου (απόσπ 8, 2-6), την οποία διασώζει ο Στράβων Χ. «Αρχέμαχος δ’ ο Ευβοεύς φησί τους Κουρήτας εν Χαλκίδι συνοικήσαι. Συνεχώς δε περί του Ληλάντου πεδίου πολεμούντας, επειδή οι πολέμιοι της κόμης εδράττοντο της έμπροσθεν, και αυτούς κατέσχων, όπισθεν κομώντας γενέσθαι, τα δ’ έμπροσθεν κείρεσθαι. Διό και Κουρήτας από της κουράς κληθήναι. Μετοικήσαι δ’ εις την Αιτωλίαν και κατασχόντας τα περί Πλευρώνα χωρία. Τους δε πέραν του Αχελλώου, δια το ακούρους φυλάττειν τα κεφαλάς, Ακαρνάνας καλείσθαι».

Σύμφωνα με τη μαρτυρία αυτή φαίνεται πως οι Κουρήτες ξεκίνησαν από την Εύβοια, από το Λιλάντιο πεδίο, και έφτασαν στην περιοχή της Αιτωλίας. Ονομάστηκαν  Κουρήτες, γιατί κούρευαν το πίσω τμήμα της κόμης τους, για να μην τους τραβάνε τα μαλλιά οι εχθροί τους, ενώ οι άλλοι που δεν κούρευαν τα μαλλιά τους ονομάστηκαν Ακαρνάνες.

Όλες οι μέχρι τώρα μαρτυρίες που αναφέραμε μιλούν για ένα λαό που ζει και δρα στην Εύβοια, αλλά άγνωστο για ποιο λόγο μεταβαίνει στην Αιτωλία, πολεμά εναντίον των Αιτωλών, πλην όμως ηττάται και αποσύρεται στην Ακαρνανία.

Ο Ησίοδος, μεταγενέστερος του Ομήρου, αναφερόμενος κι αυτός στην προέλευση των Κουρητών, ανατρέχει  στη γέννηση του Δία από το θεϊκό ζευγάρι του Κρόνου και τη Ρέας και χαρακτηρίζει τους Κουρήτες ως ακόλουθους της Ρέας, που τους φέρνει  η θεά από τη Φρυγία ή κατ’ άλλους που είναι γεννημένοι από τη λάσπη, η οποία δημιουργήθηκε από τα δάκρυα του Δία κατά τη γέννησή του και το χώμα της γης όπου έπεσαν. Η άποψη αυτή προέρχεται από την Κρήτη. Οι Κουρήτες είναι συνοδοί της Ρέας προγενέστεροι της γέννησης του Δία και στην άλλη εκδοχή συνομήλικοι του Δία αφού γεννήθηκαν την ίδια στιγμή με το θεό από τη Γη.

«Ρείη (Ρέα) δε δμηθείσα Κρόνω τέκε φαίδιμα τέκνα

Ιστίην, Δήμητρα και Ήρην χρυσοπέδιλον

ίφθιμόν τ’ Άιδην, ος υπό χθονί δώματα ναίει

……………..

Ζήνα τε μητιόεντα, θεών πατέρ’ ηδέ και ανδρών,

του υπό βροντής πολεμίζεται ευρεία χθών.

και τους μεν κατέπινε μέγας Κρόνος, ως τις έκαστος

νηδύος εξ ιερής μητρός προς γούναθ’ ίκοιτο,

τα φρονέων, ίνα μη τις αγαυών Ουρανιόνων×

άλλος εν αθανάτοισιν έχοι βασιληίδα τιμήν.

πεύθετο γαρ Γαίης τε και Ουρανού αστερόεντος,

ούνεκα οι πέπρωτο έώ υπό παιδί  δαμήναι

και κρατερώ περ εόντι- Διός δια βουλάς» (Ησίοδος Θεογονία 453).

Ο Κρόνος, φοβούμενος πλέον μήπως χάσει το θρόνο του από κάποιο παιδί του, καταβρόχθιζε τα παιδιά που γεννούσε η Ρέα.

Η Ρέα όμως, που θέλησε να κρατήσει στη ζωή ένα από αυτά, ξεγέλασε τον Κρόνο, προσφέροντάς του μια πέτρα τυλιγμένη σε σπάργανα μωρού. Ο θεός την καταβρόχθισε, νομίζοντας πως είναι το νεογέννητο παιδί του.

Αργότερα όμως νικήθηκε από τη δύναμη του ίδιου του παιδιού του και εξέμεσε τα παιδιά και το λίθο που καταβρόχθισε.

« νικηθείς τέχνησι βιήφί παιδός εοίο

πρώτον δ’ εξείμεσσε λίθον…»(496).

Λέγεται πως αυτός ο λίθος, Βαίτυλος (μετεωρίτης), που υπάρχει στους Δελφούς, μεταφέρθηκε εκεί από την Κρήτη ή τη Φοινίκη.

Ο Κρόνος όμως, παρά τα προληπτικά του μέτρα, δεν μπόρεσε να ξεφύγει αυτό που η Μοίρα του έγραψε. Ο Δίας, ο γιος του, τον ανέτρεψε και πήρε το θρόνο του, για να καταστεί ο παντοδύναμος θεός στον κόσμο των θεών και των ανθρώπων.

Ο νέος θεός δεν ήταν μόνο προικισμένος ο ίδιος με ισχυρό νου, αλλά φρόντιζε να ενώνεται και με γυναίκες που φημίζονταν για τη σοφία και τη γνώση τους.

Όπως αναφέρει ο Απολλόδωρος (1,1,57) ο Δίας ενώθηκε πρώτα με τη Μήτιν (μήδομαι=σκέτομαι), την προσωποποίηση της σοφίας, την οποία ενέκλεισε στα σπλάχνα του, για να του φανερώνει τη γνώση του καλού και του κακού. Ενώθηκε με τη Θέμιν, που είναι ο νόμος, η ηθική τάξη, «η έτεκεν Ώρας, Ευνομίην τε Δίκην τε και Ειρήνην τεθαλυίαν…Μνημοσύνης δ’ εξαύτις εράσσατο καλλικόμοιο». Ενώθηκε και με τη Μνημοσύνη, τη μητέρα των Μουσών, από όπου πηγάζει η ποιητική έμπνευση και με πολλές άλλες γυναίκες.  Έτσι με τη δύναμη του μυαλού του και τους κεραυνούς του κατέστη παντοδύναμος θεός.

Αμέσως όμως προβάλλει το ερώτημα για τη σχέση Κουρητών και Δία. Οι εκδοχές για το ρόλο, και την προέλευση των Κουρητών είναι πολλές.

Μια παράδοση θέλει τους Κουρήτες παιδιά της Γης, άλλη παιδιά του πρώτου ανθρώπου στη γη, του Φορωνέα, και μια τρίτη ότι οι Κουρήτες προήλθαν από τους ιδαίους Δακτύλους, δείχνοντας έτσι πως ήταν προγενέστεροι της γέννησης του Δία.

Τους Κουρήτες τους έφερε μαζί της η Ρέα και είναι χρονικά προγενέστεροι της γέννησης του Δία. Το ίδιο υποστηρίζει και ο Καλλίμαχος (΄Υμνος εις Δία 46), αφού, κατά τη γέννα του θεού από τη μάνα του τη Ρέα, οι συνοδοί της θεάς χόρευαν έξω από τη σπηλιά, χτυπώντας τα όπλα τους. «Κουρήτες ωρχήναντο τεύχεα πεπληγότες». Ο Καλλίμαχος συνεχίζοντας την αφήγησή του σημειώνει ότι μετά τη γέννηση του μωρού, το πήραν στην αγκαλιά τους οι νύμφες της Δίκτυος και το κοίμισαν σε χρυσό λίκνο. Την ίδια στιγμή μια από αυτές, η Αδράστεια, ανέλαβε τη φροντίδα του. Το μωρό μεγάλωνε στην σπηλιά, κρυφά από τον Κρόνο. Το θήλαζε μια αίγα, η Αμάλθεια, που μεταμορφώθηκε σε νύμφη και ονομάστηκε «τροφός μήτηρ». Το όνομά της φαίνεται πως είναι επίθετο της Γης, η οποία κατά την κρητική παράδοση θεωρείται μητέρα του Δία. Πρόκειται βέβαια για την κρητική παράδοση «Εν δε τοις Κρητικοίς λόγοις, οι Κουρήτες Διός τροφείς λέγονται και φύλακες, εις Κρήτην εκ Φρυγίας μεταπεμφθέντες υπό της Ρέας συνακολουθήσαντας εις Κρήτην και τον Δία κουροτροφήσαντας Κουρήτας ονομασθήναι» (Στράβων 10, 3 , 19, 6)

Το ίδιο υποστηρίζει και ο Απολλόδωρος «οι δε Κουρήτες ένοπλοι εν τω άντρω το βρέφος φυλάσσοντα τοις δόρασι τας ασπίδας συνέκρουον, ίνα μη της του παιδιού φωνής ο Κρόνος ακούση»(Απολλοδ.1,5, ). Οι Κουρήτες (κόρη, κούρος, κουρήτης η Κ(ου)ρήτης δηλαδή Κρήτης), ως ακόλουθοι της Ρέας, κατά τη γέννηση του Δία,  χτυπούσαν έξω από το σπήλαιο της Ίδης με τα δόρατα τις ασπίδες και προκαλούσαν θόρυβο, για να μην ακούσει ο Κρόνος το κλάμα του μωρού.

Ο Στράβων (10, 3,19 6-17) τους χαρακτηρίζει χορευτές (ορχηστήρες),  ετυμολογεί δε το όνομά τους από το ρήμα οικοτροφώ. Αναφέρει ως χώρα προέλευσης τη Φρυγία από όπου τους έφερε η Ρέα.

«…και γένος ουτιδανών Σατύρων και αμηχανοεργών, Κουρήτές τε θεοί φιλοπαίγμονες αρχηστήρες. ο δε την Φορωνίδα γράψας αυλητάς και Φρύγας τους Κουρήτας λέγει, άλλοι δε γηγενείς και χαλκάσπιδας. οι δ’ ού τους Κουρήτας περιθέσθαι δ’ όπλα χαλκά πρώτους εν Ευβοία. διό και Χαλκιδέας αυτούς κληθήναι»

Μια κρητική παράδοση υποστηρίζει ότι γεννήθηκαν  από τα δάκρυα του μωρού που έπεφταν στη Γη και τα ίχνη που άφησαν  τα δάκτυλα της Ρέας στο χώμα κατά τη γέννα, γι’ αυτό ονομάστηκαν  Δάκτυλοι. Ήταν δέκα τον αριθμό, πέντε αγόρια και πέντε κορίτσια, όσα δηλαδή και τα δάκτυλα των δύο χεριών της θεάς ή πέντε, όσα και τα δάχτυλα του ενός χεριού:(Ηρακλής, Παιωναίος, Επιμήδης, Ιάσιος και Ίδας). Η παράδοση αυξάνει προοδευτικά τον αριθμό τους από 3 σε πέντε, σε δέκα, σε εκατό!

Οι Κουρήτες σε άλλη περιοχή ταυτίστηκαν και με τους  Κορύβαντες, σύμβολα του οργιαστικού χορού, τέκνα της Ρέας-Κυβέλης, που λατρεύονταν  στη Φρυγία.

Ο Στεφ. Γραμματικός υποστηρίζει (45,19) ότι οι Κουρήτες, που ήλθαν με το Δία στην Εύβοια της Χαλκίδας, χαλκοφορέθηκαν εκεί και ο θεός τους άφησε φύλακες του νησιού και του ιερού της μητέρας του Ρέας.

Από όσα αναφέραμε γίνεται φανερό πόσο δύσκολο είναι να ανιχνεύσει κανείς την αλήθεια για του Κουρήτες αλλά και το χρόνο γέννησής τους σχετικά με τη γέννηση του Δία, αφού άλλοτε είναι προγενέστεροι της γέννησής του και τους φέρνει η Ρέα από τη Φρυγία. Δημιουργούν θόρυβο, χτυπώντας με τα δόρατα τις ασπίδες έξω από τη σπηλιά που γεννούσε το Δία, ενώ άλλοτε φέρονται να γεννιούνται σύγχρονα με το Δία από τα δάκτυλα της Ρέας που βύθιζε στη γη εξ αιτίας του πόνου της γέννας και των δακρύων του μωρού που έπεφταν στο χώμα.

Οι πληροφορίες είναι πολλές και αντιφατικές. Η κάθε περιοχή φιλοδοξεί την πατρότητα των Κουρητών. Πάντως, όποια και αν είναι η καταγωγή τους, οι υπηρεσίες τους ήταν σημαντικές, αφού είχαν σχέση με τη γέννηση, τη διατροφή και τη φρουρά του Δία, του πατέρα των θεών και των ανθρώπων, γι’ αυτό  και η μεγάλη διαμάχη για την καταγωγή  τους.