2. ΟΙ ΝΕΚΡΟΙ ΣΚΟΤΩΝΟΥΝ ΤΟΥΣ ΖΩΝΤΑΝΟΥΣ

Η ζωή και ο θάνατος είναι δύο οριακά σημεία κάθε έμβιου όντος, που γεννιέται, αναπτύσσεται, διαγράφει μια πορεία μικρή ή μεγάλη, πετυχημένη ή αποτυχημένη στη ζωή και πεθαίνει. Η ζωή εναλλάσσεται με το θάνατο, όπως η Ανατολή με τη Δύση, το φως με το σκοτάδι. Ο άνθρωπος είναι κι αυτός μέρος της διαδικασίας αυτής. Κι αυτός εμφανίζεται στη σκηνή της ζωής, παίζει τον πετυχημένο ή μη ρόλο του και μετά χάνεται. Αυτή είναι η μοίρα των θνητών: η γέννηση, η δράση και ο θάνατος. Μόνον οι θεοί είναι αθάνατοι και αιώνιοι. Ζουν ευτυχισμένοι στον Όλυμπο τρώγοντας αμβροσία και πίνοντας νέκταρ.
Αν όμως διερευνήσουμε ποιο από τα δύο οριακά σημεία του ανθρώπου εκμεταλλεύεται ο τραγικός ποιητής, για να ανελίξει το μύθο και ολοκληρώσει τη θεατρική πράξη, θα διαπιστώσουμε πως επιλέγει επίμονα το θάνατο, γιατί το στοιχείο αυτό του είναι πιο τραγικό και τον βοηθά αφάνταστα στην τραγική παράσταση των γεγονότων της ζωής.
Στην τραγωδία είναι καθολική η πίστη πως πολλές φορές το τέλος για τους ανθρώπους είναι καθορισμένο. Tο καθορίζει η Μοίρα αλλά και άλλοι παράγοντες, όπως είναι οι νεκροί! Πιστεύεται μάλιστα πως οι νεκροί έχουν τη δύναμη και μέσα από τον τάφο ακόμη να εκδικούνται τους ζωντανούς, όταν βέβαια, οι τελευταίοι παραβαίνουν παγιωμένους κανόνες της ζωής ή νόμους της ηθικής τάξης.
Έτσι, ο θάνατος της Ιφιγένειας στον Αγαμέμνονα του Αισχύλου τροχιοδρομεί το θάνατο του βασιλιά Αγαμέμνονα από την Κλυταιμήστρα και τον Αίγισθο, ενώ και ο θάνατος του Αγαμέμνονα με τη σειρά του σκοτώνει την Κλυταιμήστρα και τον Αίγισθο με το χέρι του Ορέστη. Γίνεται έτσι φανερό πως κι εδώ το μοιραίο παιχνίδι της ζωής και του θανάτου επαναλαμβάνεται. Οι ίσαμε τώρα ζωντανοί γίνονται νεκροί και πληρώνουν αμαρτήματα δικά τους ή προπατορικά. Οι θάνατοι δεν έχουν τελειωμό.
Τα παραδείγματα είναι πολλά.
Ο Έκτορας στην Ιλιάδα, μετά την ισόπαλη μονομαχία του με το γενναίο Αίαντα, προσφέρει στον ήρωα, ως δώρο ένα ξίφος. Ο Αίας όμως, περήφανος όπως είναι, στην ομώνυμη τραγωδία του Σοφοκλή, δεν μπορεί να ανεχτεί τη γελοιοποίησή του από την Αθηνά και προτιμά το θάνατο από την ατιμωτική ζωή. Πέφτει πάνω στο ξίφος του και αυτοκτονεί. Ο τρόπος του θανάτου του δίνει αφορμή στον Τεύκρο, τον αδελφό του, να πει θλιμμένος
«Ούτος δ’ εκείνου τήνδε δωρεάν έχων
προς τούδ’ όλωλε θανασίμω πεσήματι.
Αρ ουκ Ερινύς τούτ’εχάλκευσεν ξίφος
κακείνον Άιδης δημιουργός άγριος ;
Εγώ μεν ουν και ταύτα και τα πάντ’αεί
φάσκοιμ’ αν ανθρώποισι μηχανάν θεούς.» (Σοφοκλή, Αίας στ.1032-1037).
«Κι αυτός (Αίας) που πήρε δώρο τούτο το σπαθί, απ’ αυτό χάθηκε και έπεσε πάνω του και βρήκε το θάνατο. Λοιπόν τούτο το σπαθί δεν το έκανε Ερινύα κι εκείνη τη ζώνη δεν την έπλεξε ο Άδης, ο τρομερός τεχνίτης; Εγώ μπορώ να πω πως κι αυτά κι όλα πάντα οι θεοί στους ανθρώπους τα δίνουν».
Ενώ σε άλλο σημείο της ίδιας τραγωδίας ο Τεύκρος, θρηνώντας για το θάνατο του αδελφού του, τονίζει πως δεν μπορεί να τον αποσπάσει από το κοφτερό σπαθί, το φονιά του, και καταλήγει:
«…….…Είδες ως χρόνω
έμελλέ σ’Έκτωρ και θανών αποφθίσειν;»
"………Είδες πως με τον καιρό
ο Έκτορας έμελλε και νεκρός να σε αφανίσει;"(Σοφοκλ.Αίας,1207).
Είναι μια φράση που την ακούμε και στην Αντιγόνη του Σοφοκλή. Εκεί η ηρωίδα ακούγεται να λέγει στο νεκρό Πολυνείκη.
«Αδελφέ, και πεθαμένος με σκοτώνεις!"(871). Το ίδιο συμβαίνει και στην Ηλέκτρα του Σφοκλή(1417).
ΧΟ.«Οι κατάρες ενεργούν, οι κάτω στη γη θαμένοι ζουν. Γιατί με τρόπο παίρνουν εκείνοι που από καιρό πεθάναν των φονιάδων το αίμα και χύνεται κατόπι. Και να’τοι, είν’ εδώ, το φονικό χέρι από του Άρη τη θυσία στάζει, και να κατηγορήσω δεν μπορώ».
Οι νεκροί παίρνουν εκδίκηση από τους ζωντανούς, γιατί έχουν τη δύναμη αυτοί που βρίσκονται κάτω από το χώμα, κρυφά να αφαιρούν από τους φονιάδες το αίμα...Η εκδίκηση που παίρνουν οι νεκροί από τους ζωντανούς, δεν είναι μια απλή σύμπτωση. Είναι ένα σχέδιο υφασμένο μέσα στην ίδια τη στόφα των πραγμάτων.
Αν θελήσουμε να αποτιμήσουμε το θάνατο καθενός από αυτούς που οι νεκροί σκοτώνουν, θα διαπιστώσουμε πως άλλοι οδηγούνται στο θάνατο, γιατί έχουν διαπράξει κάποιο φόνο (Αγαμέμνων, θυσίασε την Ιφιγένεια στην Αυλίδα, Αίγισθος, Κλυταιμήστρα, δολοφόνησαν τον Αγαμέμνονα, μόλις επέστρεψε στο παλάτι του νικητής από την Τροία) και άλλοι από περηφάνια, γιατί δεν μπορούν να ζήσουν μέσα στον εμπαιγμό και την περιφρόνηση(Αίας, γιατί τον γελοιοποίησε η Αθηνά).
Ο Αίας πεθαίνει, γιατί έχασε την εκτίμηση των ανθρώπων, στερήθηκε αυτό που ονομάζεται «ευ ζην», δηλαδή μια δίκαιη, αξιοπρεπή και ενάρετη ζωή. Και όταν αυτή η προϋπόθεση απουσιάζει από τη ζωή ενός γενναίου και ενάρετου ανθρώπου είναι καλύτερος ο έντιμος θάνατος από την περιφρονημένη ζωή.
Ο νεκρός, στην αντίληψη του αρχαίου Έλληνα, είναι πρόσωπο ιερό. Δεν ανήκει πια στο χώρο των ζωντανών. Τον κέρδισε με το θάνατό του ο Κάτω κόσμος, ο Άδης. Εκεί ανήκει πια και στους θεούς του Άδη. Γι’ αυτό και ο Τεύκρος, υπερασπιζόμενος το θάνατο και την τιμή του ομολογουμένως γενναίου αδελφού του, υπενθυμίζει στους Ατρείδες, στους ανθρώπους της εποχής του και στους συμπολεμιστές του μια βασική αρχή, το σεβασμό στο νεκρό.
ΤΕ. «ώνθρωπε, μη δρα τους τεθνηκότας κακώς.,
ει γαρ ποιήσεις, ίσθι, πημανούμενος.».
«Άνθρωπε, στους νεκρούς μη φέρεσαι άσχημα,
γιατί, αν το κάνεις, γνώριζε πως θα κακοπάθεις»(Σοφοκλ. Αίας,1154-5).
Υπάρχουν και άλλοι άνθρωποι που τους σκοτώνουν οι νεκροί, όπως η Αντιγόνη, γιατί υπηρετούν ένα υψηλό και θεάρεστο σκοπό, και άλλοι από εγωισμό και πάθος για την εξουσία (Ετεοκλής και Πολυνείκης).
Υπάρχει όμως και μια μεγάλη κατηγορία ανθρώπων που οι νεκροί δεν τους θανατώνουν αμέσως, αλλά οπωσδήποτε τους τιμωρούν σκληρότερα, αφού τους αφήνουν στη ζωή να πληρώνουν- ελεεινοί και τρισάθλιοι- για τα ανοσιουργήματά τους.
Στην Εκάβη του Ευριπίδη, ο Πολυμήστορας, βασιλιάς της Θράκης, σκοτώνει το γιο της Εκάβης και του Πρίαμου, Πολύδωρο, για να του πάρει τους θησαυρούς που είχε μαζί του. Η δυστυχισμένη μάνα, μέσα στον μεγάλο της πόνο τυφλώνει τον Πολυμήστορα, παίρνοντας έτσι εκδίκηση για το φόνο του γιου της.
Το ίδιο και ο Οιδίπους, που, με εξορυγμένους τους οφθαλμούς του και διωγμένος από τα παιδιά του, έχει καταντήσει ένα ράκος. Ζει και υποφέρει τα πάνδεινα σε ξένη γη (Οιδίπους επί Κολονώ του Σοφοκλή) εξαιτίας ενός θανάτου, του Λάιου και των ανοσιουργημάτων του. Το ίδιο έχει καταντήσει και ο Κρέων, ελεεινός και τρισάθλιος, ο ως τώρα πανίσχυρος άρχοντας των Θηβών, που εξ αιτίας του οδηγούνται στο θάνατο η Αντιγόνη και ο Αίμονας, ο γιος του, αλλά και η δυστυχισμένη σύζυγός του Ευρυδίκη. Στον κόσμο αυτό δεν του έχει μείνει κανένας.Η ζωή του έχει καταντήσει χειρότερη και από τον πιο φρικτό θάνατο. Είναι ελεεινός και τρισάθλιος. Το φωνάζει ο ίδιος:
ΚΡ.«...ώμοι μέλεος, ουδ’ έχω
προς πρότερον ίδω, πά κλιθώ, πάντα γαρ
λέχρια ταν χεροίν, τα δ’ επί κρατί μοι
πότμος δυσκόμιστος εσήλατο.» (Σοφοκλ. Αντιγόνη, 1341-46)
ΚΡ.«... αλίμονό μου ο δόλιος, δεν ξέρω προς ποιον από τους δυο να κοιτάξω και πού να ακουμπήσω. Όλα όσα είχα στα χέρια μου έχουν χαθεί και μοίρα αφόρητη με χτύπησε στο κεφάλι»
Με όλα αυτά τα δεινά και φοβερά η τραγωδία τονίζει, για μια ακόμη φορά, το αβέβαιο της ζωής αλλά και τη σημαντικότητά της. Η ζωή είναι δώρο που κινδυνεύει να απολεσθεί από τον ίδιο τον άνθρωπο αλλά και από το θείο που καθορίζει τη χρονική διάρκεια και την ποιότητά της.
Ο άνθρωπος ποτέ δεν πρέπει να λησμονεί πως το φως της ζωής του πολλές φορές εξαρτάται και επηρεάζεται και από τους νεκρούς του κάτω κόσμου, που γι΄αυτόν έγιναν πια μικροί θεοί και τον ελέγχουν, τον κρίνουν και τον τιμωρούν, όταν παραβαίνει αξίες και ηθικούς κανόνες.
Αυτά πίστευαν οι άνθρωποι της εποχής εκείνης και τέτοιες ιδέες και πίστεις ρύθμιζαν τη ζωή τους.
Η πίστη στη δύναμη των νεκρών έτεινε να εξομοιωθεί με τιν πίστη τους στους θεούς. Οι νεκροί δεν έχουν χάσει τη δύναμή τους και τιμωρούν την αδικία και το έγκλημα ακόμη και μέσα από το σκοτεινό τάφο τους!