ΑΝΑΞΙΜΕΝΗΣ (590-85-525 π.Χ.)
Αρχή του κόσμου ο αέρας
Καταγωγή
Ο Αναξιμένης, γιος του Ευρύστρατου, γεννήθηκε το 590-85 π.Χ. στη Μίλητο και πέθανε το 525 π.Χ. Ήταν σύγχρονος του Αναξίμανδρου και μαθητής του, πλην όμως στη φιλοσοφία του ήταν πιο κοντά στο Θαλή παρά στο δάσκαλό του. Έγραψε σε απλή ιωνική διάλεκτο. Από το έργο του Περί Φύσεως σώθηκε μόνον ένα μικρό απόσπασμα.
Ο φιλόσοφος, θέλοντας να καταστήσει περισσότερο συγκεκριμένη την κοσμολογική αρχή του δασκάλου του, παραδέχεται ως τέτοια αρχή τον αέρα, γιατί τα πάντα από αυτόν γεννιούνται και τα πάντα στον αέρα καταλύουν. Γι' αυτόν ο αέρας είναι ύλη και ενέργεια μαζί, αρνούμενος να δεχτεί ότι είναι δυνατό από το άπειρο, που είναι άναρχο και απροσδιόριστο να γεννηθεί η ζωή και ο υλικός κόσμος που βλέπουμε.
Η φιλοσοφία του
"Αναξιμένης Ευρυστράτου Μιλήσιος αρχήν των όντων αέρα απεφήνατο, εκ γαρ τούτου πάντα γίγνεσθαι και εις αυτόν πάλιν αναλύεσθαι. οίον η ψυχή, φησίν, η ημετέρα αήρ ούσα συγκρατεί ημάς, και όλον τον κόσμον πνεύμα και αήρ περιέχει…αδύνατον γαρ αρχήν μίαν την ύλην των όντων υποστήναι, αλλά και το ποιούν αίτιον χρη υποτιθέναι" (Αέτιος13,4)
Πρωταρχικό, λοιπόν, στοιχείο του σύμπαντος ο αέρας. Γιατί "Όπως η ψυχή, που είναι αέρας, συγκρατεί το σώμα, έτσι και ο αέρας συνέχει το σύμπαν". Ο αέρας είναι η αχανής υλική μάζα στην οποία ανάγεται γενετικά καθετί που υπάρχει ή έρχεται στη ζωή και αποτελεί το υπόστρωμα όλων των σημειωμένων μεταβολών στον κόσμο. Ο αέρας έχει το απεριόριστο (άπειρο) και την αέναη κίνηση. Είναι η πιο λεπτή, η πιο "πνευματική' ύλη που υπάρχει, είναι το θείο. Γι' αυτό και ως τέτοιο μένει αθάνατο και αιώνιο μέσα στη συνεχή γένεση και φθορά των επί μέρους πραγμάτων. Αλλάζει συνεχώς και είναι η αιτία της ζωής και της κίνησης στα έμψυχα. Ο κόσμος συλλαμβάνεται ως ένας μεγάλος ζωντανός οργανισμός που αναπνέει αέρα και εμψυχώνεται απ' αυτόν. Παραδέχεται κι αυτός, όπως και ο Αναξίμανδρος, πως, αν και ο κόσμος ολοένα αλλάζει μορφή, ωστόσο τίποτε δε χάνεται. Και η ψυχή δεν είναι άϋλη. Αποτελείται από το πρώτο στοιχείο, τον αέρα.
Στην καθαρή προκοσμική του κατάσταση ο αέρας είναι ένα αόρατο νεφέλωμα χωρίς εσωτερική διάρθρωση και χωρίς ποιοτικά χαρακτηριστικά που να κάνουν αισθητή την ύπαρξή του. Αυτός γίνεται μόνον αισθητός, όταν η θερμοκρασία και η υγρασία υποστούν μεταβολές. Η θέρμανση του αέρα οδηγεί στη μείωση της πυκνότητας και αυτό στη φωτιά. Τα σώματα γεννιούνται με μια διπλή, αντιθετική κίνηση: πύκνωση και αραίωση".
"Όταν αραιώνει ο αέρας, γίνεται φωτιά, όταν πυκνώνει γίνεται πρώτα σύννεφο, ύστερα νερό, ύστερα χώμα και τέλος πέτρα' (Απ.Α 5 DK).
“Αναξιμένην δε φασι την των όλων αρχήν τον αέρα ειπείν και τούτου είναι τω μεγέθει άπειρον, ταις δε περί αυτόν ποιότησιν ωρισμένον: γεννάσθαι τε πάντα κατά τινα πύκνωσιν ούτον και πάλιν αραίωσιν. την γε μην κίνησιν εξ αιώνος υπάρχειν: πιλουμένου δε του αέρος πρώτην γεγενήσθαι λέγει την γην πλατείαν μάλα: διό και κατά λόγον αυτήν εποχείσθαι τω αέρι, και τον ήλιον και την σελήνην και τα λοιπά άστρα την αρχήν της γενέσεως εχειν εκ της γης. αποφαίνεται γουν τον ήλιον γην διά δε την οξείαν κίνησιν και μάλ’ ικανώς θερμήν ταύτην και αναλαβείν»(Πλουτ.Στρωμ3(D579)
Η κίνηση με την οποία γεννιούνται τα σώματα, υπάρχει στην αιωνιότητα. Μ' αυτόν τον τρόπο γεννήθηκε η γη, ο ήλιος, η σελήνη και τα άστρα. Η Γη για τον φιλόσοφο είναι πλατειά στο σχήμα και γι' αυτό έλεγε κρατιέται στον αέρα, τη βάση της όμως την έχει στα βάθη του απείρου (Αριστ, Ουρ, Β,294 α).
Λέγεται πως στον Αναξιμένη οφείλεται η άποψη ότι η Σελήνη δανείζεται το φως της από τον Ήλιο, ενώ δίνοντας εξήγηση για το ουράνιο τόξο, έλεγε ότι οφείλεται στην αντανάκλαση των ηλιακών αχτίνων.
Ο φιλόσοφος τονίζει πως ο δικός μας κόσμος δεν είναι μοναδικός κόσμος που υπάρχει. Η αχανής μάζα του αέρα περιέχει ταυτόχρονα αναρίθμητους κόσμους που συνεχώς γεννιούνται και πεθαίνουν, επιστρέφοντας στο αρχικό άπειρο νεφέλωμα. Αν και ο Αναξιμένης υιοθέτησε το άπειρο του Αναξίμανδρου, για να προσδιορίσει μ' αυτό τον αέρα του, ωστόσο δεν ακολούθησε την άποψη εκείνου ως προς τα παράγωγα της αρχέγονης υλικής μάζας: ενώ στον Αναξίμανδρο έχουμε διαδοχή κόσμων, στον Αναξιμένη έχουμε ταυτόχρονη πολλαπλότητα κόσμων, πράγμα που σημαίνει πως ο Αναξιμένης αποσκοπούσε μ΄ αυτό τον τρόπο να επιφέρει μιαν ακόμη διόρθωση στο κοσμολογικό σύστημα του δασκάλου του.
"Ο Αναξιμένης, αποδεχόμενος ότι ο αέρας ήταν ένα στοιχείο που προϋπήρχε της γένεσης του κόσμου, προωθούσε στην ουσία το πρόβλημα από την κοσμογονία στην κοσμολογία, δηλαδή από την περιγραφική εξήγηση της καταγωγής του κόσμου στη λογική θεώρηση της δομής του καθεαυτήν".
Κριτική
Με τη θέση του αυτή ο Αναξιμένης φαίνεται πως υιοθετεί το άπειρο του Αναξίμανδρου, για να προσδιορίσει μ' αυτό τον αέρα του, ενώ ταυτόχρονα επιμένει στην πολλαπλότητα κόσμων, σε αντίθεση με τον Αναξίμανδρο, που δέχεται τη διαδοχή κόσμων. Ακόμη ο Αναξιμένης υποστηρίζει πως ο 'Ηλιος, η Σελήνη και τα αστέρια δεν περνούν κάτω από τη Γη, αλλά περιστρέφονται γύρω από τη Γη, πράγμα που δείχνει πως από την εικόνα του σύμπαντος που σχεδίασε ο Αναξιμένης δεν είναι σφαιρική σαν του Αναξίμανδρου αλλά ημισφαιρική. Ο ήλιος φωτίζει αστέρια και σελήνη. Αυτή είναι μια επιστημονική διαπίστωση, που αφήνει στο περιθώριο την παλιά μυθολογική αντίληψη ότι ο θεός Ήλιος είναι κυρίαρχος πάνω σε όλα και βλέπει τα πάντα.
Η Σχολή της Ιωνίας από τη στιγμή που η περιοχή αυτή θα περιέλθει υπό περσική κατοχή θα παρακμάσει και το κέντρο βάρους της φιλοσοφίας θα μεταφερθεί σε άλλο χώρο, όπου οι πολιτικοοικονομικές συνθήκες θα ευνοούν την ανάπτυξή της.
Παρόλα αυτά, αν και σήμερα οι απόψεις των ιώνων φιλοσόφων μας φαίνονται απλοϊκές, δεν παύουν να μαρτυρούν την τεράστια ανθρώπινη προσπάθεια να ξεφύγει από τις μυθολογικές ερμηνείες και να φτάσει σε μια φυσική επιστημονική αντίληψη για την αρχή του κόσμου και της ζωής.
ΔΗΜΗΤΡΗΣ Κ. ΑΡΑΜΠΑΤΖΗΣ
Αρχή του κόσμου ο αέρας
Καταγωγή
Ο Αναξιμένης, γιος του Ευρύστρατου, γεννήθηκε το 590-85 π.Χ. στη Μίλητο και πέθανε το 525 π.Χ. Ήταν σύγχρονος του Αναξίμανδρου και μαθητής του, πλην όμως στη φιλοσοφία του ήταν πιο κοντά στο Θαλή παρά στο δάσκαλό του. Έγραψε σε απλή ιωνική διάλεκτο. Από το έργο του Περί Φύσεως σώθηκε μόνον ένα μικρό απόσπασμα.
Ο φιλόσοφος, θέλοντας να καταστήσει περισσότερο συγκεκριμένη την κοσμολογική αρχή του δασκάλου του, παραδέχεται ως τέτοια αρχή τον αέρα, γιατί τα πάντα από αυτόν γεννιούνται και τα πάντα στον αέρα καταλύουν. Γι' αυτόν ο αέρας είναι ύλη και ενέργεια μαζί, αρνούμενος να δεχτεί ότι είναι δυνατό από το άπειρο, που είναι άναρχο και απροσδιόριστο να γεννηθεί η ζωή και ο υλικός κόσμος που βλέπουμε.
Η φιλοσοφία του
"Αναξιμένης Ευρυστράτου Μιλήσιος αρχήν των όντων αέρα απεφήνατο, εκ γαρ τούτου πάντα γίγνεσθαι και εις αυτόν πάλιν αναλύεσθαι. οίον η ψυχή, φησίν, η ημετέρα αήρ ούσα συγκρατεί ημάς, και όλον τον κόσμον πνεύμα και αήρ περιέχει…αδύνατον γαρ αρχήν μίαν την ύλην των όντων υποστήναι, αλλά και το ποιούν αίτιον χρη υποτιθέναι" (Αέτιος13,4)
Πρωταρχικό, λοιπόν, στοιχείο του σύμπαντος ο αέρας. Γιατί "Όπως η ψυχή, που είναι αέρας, συγκρατεί το σώμα, έτσι και ο αέρας συνέχει το σύμπαν". Ο αέρας είναι η αχανής υλική μάζα στην οποία ανάγεται γενετικά καθετί που υπάρχει ή έρχεται στη ζωή και αποτελεί το υπόστρωμα όλων των σημειωμένων μεταβολών στον κόσμο. Ο αέρας έχει το απεριόριστο (άπειρο) και την αέναη κίνηση. Είναι η πιο λεπτή, η πιο "πνευματική' ύλη που υπάρχει, είναι το θείο. Γι' αυτό και ως τέτοιο μένει αθάνατο και αιώνιο μέσα στη συνεχή γένεση και φθορά των επί μέρους πραγμάτων. Αλλάζει συνεχώς και είναι η αιτία της ζωής και της κίνησης στα έμψυχα. Ο κόσμος συλλαμβάνεται ως ένας μεγάλος ζωντανός οργανισμός που αναπνέει αέρα και εμψυχώνεται απ' αυτόν. Παραδέχεται κι αυτός, όπως και ο Αναξίμανδρος, πως, αν και ο κόσμος ολοένα αλλάζει μορφή, ωστόσο τίποτε δε χάνεται. Και η ψυχή δεν είναι άϋλη. Αποτελείται από το πρώτο στοιχείο, τον αέρα.
Στην καθαρή προκοσμική του κατάσταση ο αέρας είναι ένα αόρατο νεφέλωμα χωρίς εσωτερική διάρθρωση και χωρίς ποιοτικά χαρακτηριστικά που να κάνουν αισθητή την ύπαρξή του. Αυτός γίνεται μόνον αισθητός, όταν η θερμοκρασία και η υγρασία υποστούν μεταβολές. Η θέρμανση του αέρα οδηγεί στη μείωση της πυκνότητας και αυτό στη φωτιά. Τα σώματα γεννιούνται με μια διπλή, αντιθετική κίνηση: πύκνωση και αραίωση".
"Όταν αραιώνει ο αέρας, γίνεται φωτιά, όταν πυκνώνει γίνεται πρώτα σύννεφο, ύστερα νερό, ύστερα χώμα και τέλος πέτρα' (Απ.Α 5 DK).
“Αναξιμένην δε φασι την των όλων αρχήν τον αέρα ειπείν και τούτου είναι τω μεγέθει άπειρον, ταις δε περί αυτόν ποιότησιν ωρισμένον: γεννάσθαι τε πάντα κατά τινα πύκνωσιν ούτον και πάλιν αραίωσιν. την γε μην κίνησιν εξ αιώνος υπάρχειν: πιλουμένου δε του αέρος πρώτην γεγενήσθαι λέγει την γην πλατείαν μάλα: διό και κατά λόγον αυτήν εποχείσθαι τω αέρι, και τον ήλιον και την σελήνην και τα λοιπά άστρα την αρχήν της γενέσεως εχειν εκ της γης. αποφαίνεται γουν τον ήλιον γην διά δε την οξείαν κίνησιν και μάλ’ ικανώς θερμήν ταύτην και αναλαβείν»(Πλουτ.Στρωμ3(D579)
Η κίνηση με την οποία γεννιούνται τα σώματα, υπάρχει στην αιωνιότητα. Μ' αυτόν τον τρόπο γεννήθηκε η γη, ο ήλιος, η σελήνη και τα άστρα. Η Γη για τον φιλόσοφο είναι πλατειά στο σχήμα και γι' αυτό έλεγε κρατιέται στον αέρα, τη βάση της όμως την έχει στα βάθη του απείρου (Αριστ, Ουρ, Β,294 α).
Λέγεται πως στον Αναξιμένη οφείλεται η άποψη ότι η Σελήνη δανείζεται το φως της από τον Ήλιο, ενώ δίνοντας εξήγηση για το ουράνιο τόξο, έλεγε ότι οφείλεται στην αντανάκλαση των ηλιακών αχτίνων.
Ο φιλόσοφος τονίζει πως ο δικός μας κόσμος δεν είναι μοναδικός κόσμος που υπάρχει. Η αχανής μάζα του αέρα περιέχει ταυτόχρονα αναρίθμητους κόσμους που συνεχώς γεννιούνται και πεθαίνουν, επιστρέφοντας στο αρχικό άπειρο νεφέλωμα. Αν και ο Αναξιμένης υιοθέτησε το άπειρο του Αναξίμανδρου, για να προσδιορίσει μ' αυτό τον αέρα του, ωστόσο δεν ακολούθησε την άποψη εκείνου ως προς τα παράγωγα της αρχέγονης υλικής μάζας: ενώ στον Αναξίμανδρο έχουμε διαδοχή κόσμων, στον Αναξιμένη έχουμε ταυτόχρονη πολλαπλότητα κόσμων, πράγμα που σημαίνει πως ο Αναξιμένης αποσκοπούσε μ΄ αυτό τον τρόπο να επιφέρει μιαν ακόμη διόρθωση στο κοσμολογικό σύστημα του δασκάλου του.
"Ο Αναξιμένης, αποδεχόμενος ότι ο αέρας ήταν ένα στοιχείο που προϋπήρχε της γένεσης του κόσμου, προωθούσε στην ουσία το πρόβλημα από την κοσμογονία στην κοσμολογία, δηλαδή από την περιγραφική εξήγηση της καταγωγής του κόσμου στη λογική θεώρηση της δομής του καθεαυτήν".
Κριτική
Με τη θέση του αυτή ο Αναξιμένης φαίνεται πως υιοθετεί το άπειρο του Αναξίμανδρου, για να προσδιορίσει μ' αυτό τον αέρα του, ενώ ταυτόχρονα επιμένει στην πολλαπλότητα κόσμων, σε αντίθεση με τον Αναξίμανδρο, που δέχεται τη διαδοχή κόσμων. Ακόμη ο Αναξιμένης υποστηρίζει πως ο 'Ηλιος, η Σελήνη και τα αστέρια δεν περνούν κάτω από τη Γη, αλλά περιστρέφονται γύρω από τη Γη, πράγμα που δείχνει πως από την εικόνα του σύμπαντος που σχεδίασε ο Αναξιμένης δεν είναι σφαιρική σαν του Αναξίμανδρου αλλά ημισφαιρική. Ο ήλιος φωτίζει αστέρια και σελήνη. Αυτή είναι μια επιστημονική διαπίστωση, που αφήνει στο περιθώριο την παλιά μυθολογική αντίληψη ότι ο θεός Ήλιος είναι κυρίαρχος πάνω σε όλα και βλέπει τα πάντα.
Η Σχολή της Ιωνίας από τη στιγμή που η περιοχή αυτή θα περιέλθει υπό περσική κατοχή θα παρακμάσει και το κέντρο βάρους της φιλοσοφίας θα μεταφερθεί σε άλλο χώρο, όπου οι πολιτικοοικονομικές συνθήκες θα ευνοούν την ανάπτυξή της.
Παρόλα αυτά, αν και σήμερα οι απόψεις των ιώνων φιλοσόφων μας φαίνονται απλοϊκές, δεν παύουν να μαρτυρούν την τεράστια ανθρώπινη προσπάθεια να ξεφύγει από τις μυθολογικές ερμηνείες και να φτάσει σε μια φυσική επιστημονική αντίληψη για την αρχή του κόσμου και της ζωής.
ΔΗΜΗΤΡΗΣ Κ. ΑΡΑΜΠΑΤΖΗΣ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου