Τα «λαμόγια» και ο Αριστοφάνης

Λένε πως οι ποιητές προηγούνται της εποχής τους και προβλέπουν πράγματα τα οποία οι άλλοι δεν μπορούν ούτε να τα φανταστούν. Σήμερα που η οικονομική δυσπραγία μαστίζει τους λαούς και η χρεοκοπία σαν μεταδοτική νόσος μεταδίδεται γρήγορα από το ένα κράτος στο άλλο και προκαλεί ανεργία, πείνα και κοινωνική αναστάτωση, ακούγονται κάποιες φωνές διαμαρτυρίας, οι οποίες προτείνουν λύσεις διεξόδου από το αδιέξοδο.

Ακούγονται χαρακτηρισμοί πρωτόγνωροι, όπως “λαμόγια”, “λαμογιά” για ανθρώπους που τους θεωρούν ως μία από τις αιτίες της οικονομικής τους δυσπραγίας.

Ο Αριστοφάνης, που ζει κι αυτός στην Αθήνα μια παραπλήσια οικονομική κατάσταση, βρίσκει την ευκαιρία να μιλήσει για σπατάλη του δημόσιου πλούτου, για ατασθαλίες, για μίζες και τα παρόμοια. Και όλα αυτά τα αποδίδει σε άρχοντες και ανθρώπους όμοιους με τα δικά μας λαμόγια, δηλαδή αθρώπους που αδιαφορούν για το κοινό καλό και ευλογούν, όπως λέει και ο λαός,  μόνο τα γένια τους.

Ο Αριστοφάνης εχθρός του πολέμου και των ανθρώπων αυτών που συνεχίζουν τον πόλεμο, για να πλουτίζουν αθέμιτα, την ώρα που πολλοί συμπολίτες τους υποφέρουν αποκλεισμένοι στην πόλη τους εξαιτίας του Πελοποννησιακού πολέμου, θέλει να αντιδράσει δυναμικά και να εκθέσει στα μάτια του κοινού αυτά τα πρόσωπα, να τα πολεμήσει. Το μόνο αποτελεσματικό του όπλο είναι η κωμωδία. Διαπιστώνει με λύπη του πως ακόμα και μια μερίδα δικαστών πάσχει από αυτή την ασθένεια, όταν ακούει τους ίδιους να ομολογούν ότι ανήκουν στην άρχουσα τάξη και έχουν την εξουσία οι ίδιοι στα χέρια τους και ότι αμείβονται καλύτερα από όλους τους υπαλλήλους για τις υπηρεσίες που προσφέρουν.

Ο ποιητής, που είναι αντίθετος μ’ αυτή τους την αντίληψη και πίστη, θέλει να τους αποδείξει το μεγάλο λάθος τους, ώστε να τους ανοίξει τα μάτια και να δουν την αλήθεια κατάματα. Γι’ αυτό το σκοπό το 422 π.Χ. ανεβάζει στη σκηνή την κωμωδία του Σφήκες, όπου χλευάζει τη φιλοδικία των συμπολιτών του και την κατάντια των δικαστηρίων της Αθήνας, ενώ ταυτόχρονα  προτείνει ένα τρόπο μείωσης της φτώχειας στην Αθήνα. Πρωτάκουστα για την εποχή του πράγματα, γιατί τονίζει στους συμπολίτες του πως, αν κάθε μια πόλη της Αθηναϊκής συμμαχίας, η οποία πληρώνει φόρους στην Αθήνα, επιφορτισθεί να συντηρεί είκοσι φτωχούς Αθηναίους πολίτες, τότε είκοσι χιλιάδες πολίτες θα ζουν με κάθε άνεση. Η ιδέα του ξενίζει πολλούς, γιατί τη θεωρούν καθαρά ουτοπική και γι’ αυτό ούτε καν τη συζητούν μεταξύ τους οι πολίτες. Την απορρίπτουν και τα δύο μέρη, η φιλοπόλεμη μερίδα, γιατί δεν ενισχύει τα συμφέροντά της αλλά και η μερίδα των φίλων της ειρήνης, γιατί τη βρίσκει πολύ προωθημένη.

Ο ποιητής όμως έχει και μια εναλλακτική πρόταση, όπως θα λέγαμε σήμερα. Φέρει στο προσκήνιο το θέμα της οικονομίας και τονίζει πως κι εδώ τα πράγματα δεν είναι καλύτερα, αφού ο δημόσιος πλούτος διασπαθίζεται αλόγιστα από τους άρχοντες και από ανθρώπους που είναι πάντα στα πράγματα και ξέρουν να ελίσσονται και να ευδοκιμούν, χωρίς να το αξίζουν. Αν ήταν και μιλούσε σήμερα γι’ αυτούς τους ανθρώπους ασφαλώς και θα χρησιμοποιούσε τη λέξη λαμόγια, αφού εκείνοι της εποχής του και οι σημερινοί δε διαφέρουν καθόλου μεταξύ τους.. Ζουν πλουσιοπάροχα αυτοί και οι οικεγένειές τους και ο εργαζόμενος λαός δυστυχεί.

Στην κωμωδία αυτή επάνω στη σκηνή αντιμάχονται δύο πρόσωπα:ο Φιλοκλέων και ο Βδελυκλέων.

Ο πρώτος είναι δικαστής, φίλος του δημαγωγού Κλέωνα και πατέρας του Βδελυκλέωνα, δηλαδή εχθρού του Κλέωνα.

Ο Βδελυκλέων, που βλέπει την άθλια κατάσταση που επικρατεί στην πόλη του και την «αρρώστια» του δικαστή πατέρα του, που θέλει να δικάζει, για να παίρνει τους τρεις οβολούς την ημέρα για τη συμμετοχή στη δίκη και να επαίρεται ότι οι δικαστές είναι οι καλύτερα αμειβόμενοι υπάλληλοι, θέλοντας να τον συνετίσει, του λέει πως πλανάται, αν νομίζει πως αμείβεται ικανοποιητικά ο δικαστής με τους τρεις οβολούς που παίρνει από τη συμμετοχή του στη δίκη την ημέρα. Και, για να κάνει χειροπιαστή την άποψή του, λέει στον πατέρα του, ότι το κράτος από τα 2000 τάλαντα των εσόδων του κάθε χρόνο  δίνει στους δικαστές μόνο 150 τάλαντα ως μισθό το χρόνο. Τα υπόλοιπα τα καρπούνται οι επιτήδειοι!

ΒΔΕΛ. Άκουσέ με λοιπόν, πατερούλη,….

πόσους φόρους μας στέλνουν στο σύνολο εδώ

απ’ τις σύμμαχες πόλεις το χρόνο,

μα και χώρια απ’ τους φόρους λογάριασε εσύ

πόσες εκατοντάδες μαζεύει

από δάνεια, παράβολα, τέλη αγορών,

λιμανιών, νοίκια, κι όσα δημεύει.

Σούμα ετούτα αν τα κάμεις μας κάνουν κοντά

κάπου τάλαντα έως δύο χιλιάδες.

Βγάλε τώρα από τούτα και δίνε μισθούς

κάθε χρόνο για τους δικαστάδες,

οπού φτάνουν στους έξι χιλιάδες, ποτέ

πιο πολλούς δεν τους είχαμε, παίρνουν

εκατό και πενήντα μισθό τους αυτοί

τάλαντα, κάπου τόσα μας βγαίνουν.

ΦΙΛ. Ώστε μήτ’ ένα δέκατο παίρνουμε εμείς

για μισθό από όσα σοδεύουν.

Μα τότε λοιπόν

Τ’ άλλα τα χρήματα πού τα ξοδεύουν;

ΒΔΕΛ. Μα σ’ κείνους που ξέρεις και λεν:» το λαό

της Αθήνας δε θα προδώσω,

και για κείνον εγώ πάντοτε θ’ αγωνιστώ..»

γελασμένος τους δίνεις την ψήφο σου εσύ

και στο σβέρκο σου επάνω καθίζουν

……

Μα δεν είναι μεγάλη σκλαβιά που όλοι αυτοί

τις μεγάλες τις θέσεις κρατούνε

με τους μπράβους τους, κι όλοι τους παίρνουν μισθούς;

Και σένα, αν σου δώσουν τρεις μονάχα οβολούς

θέλουν έτσι φτωχό να σ’ αφήνουν.

Το γιατί; Θα στο πω, να το ξέρεις.

Γιατί , αν ήθελαν αυτοί να περνάει ο λαός

τη ζωή του καλά, το μπορούνε.

Χίλιες σύμμαχες πόλεις υπάρχουν, που εδώ

φόρο τώρα σ’ εμάς κουβαλούνε.

Αν πρόσταζε ένας άρχοντας η κάθε μια

πολιτεία να τρέφει είκοσι άντρες,

τότε έτσι θα ζούσαν είκοσι χιλιάδες πολίτες.

Οι αλήθειες αυτές ακουγονται στη σκηνή. Τις ακούει ο Δικαστής και αντιλαμβάνεται την κοροϊδία σε βάρος του και την απάτη, το ίδιο και το κοινό που λαχταρά να ακούσει αλήθειες, έστω και με τον τρόπο που τις προβάλλει μια κωμωδία, γιατί θέλει να πιστεύει πως κάποτε οι άνθρωποι θα αλλάξουν και θα αξιωθούν να δουν μια καλύτερη μέρα. Μήπως τα ίδια δεν εξακολουθούν να συμβαίνουν, δυστυχώς, και σήμερα; Τι άλλαξε; Αυτό είναι το μεγάλο πρόβλημά μας.

Ο Αριστοφάνης το παρατήρησε και το σχολίασε με το δικό του τρόπο. Κι όμως το πρόβλημα παραμένει. Ο ποιητής μένει πάντα επίκαιρος και αληθινός. Είναι σαν να φωνάζει δυνατά ότι είναι ντροπή για ένα λαό φιλότιμο και εργατικό, με λαμπρή ιστορία και πολιτισμό, όπως οι Έλληνες, να δέχεται να τον ξεγελούν και να τον εκμεταλλεύονται κάτι λαμόγια, που γνωρίζουν να ελίσσονται και να ευδοκιμούν, χωρίς να το αξίζουν.

Μήπως η υπόσχεση για καλύτερες μέρες, που πάντοτε οι επιτήδειοι υπόσχονται, δεν είναι μια ωραία φαντασίωση και τίποτε παραπάνω; Αν αποδεχτούμε την άποψη αυτή και εφησυχάζουμε, δεν κάνουμε τίποτε άλλο παρά να διατηρούμε μια αφόρητη κατάσταση, που μας εκθέτει. Τίποτα δε λύνεται με την αδράνεια, την αδιαφορία και την ηττοπάθεια. Η καταπολέμηση της αδικίας και της σπατάλης είναι υποχρέωση του κάθε πολίτη. Δεν  ανατρέπεται μια τέτοια οδυνηρή και επικίνδυνη κατάσταση με εφησυχασμό αλλά με αγώνα σκληρό, με συνεχή προσπάθεια και ακράδαντη πίστη πως στο τέλος η πλάστιγγα της νίκης θα γείρει προς το μέρος αυτού που αγωνίζεται. Αυτό είναι με άλλα λόγια το κήρυγμα του Αριστοφάνη.

Πόσοι  όμως το ενστερνίστηκαν; Ασφαλώς όσοι ενστερνίστηκαν από τους Έλληνες το σημερινό κήρυγμα. Τώρα που το κακό παραέγινε τα κλάματα περιττεύουν. Το μόνο που θα σώσει τους λαούς που κινδυνεύουν από πτώχευση και από τα παντός είδους λαμόγια και λαμογιές, το μόνο που αφήνει μιαν ελπίδα είναι να ξυπνήσουν και να αντιδράσουν με ψυχραιμία και σύμπνοια εναντίον αυτών που βλέπουν τους ανθρώπους ως αριθμούς και εργαλεία για το δικό τους πλουτισμό.

Ειδυλλιακά τοπία στα έπη του Ομήρου

Ο Όμηρος, αν και τυφλός, κατά την παράδοση, έχει δώσει στα δύο έπη του αριστουργηματικές περιγραφές ειδυλλιακών τοπίων, τις οποίες μόνον ένας λογοτέχνης με όραση, παρατηρητικότητα και ευαισθησία μεγάλη θα μπορούσε να δώσει. Με τις περιγραφές του αυτές ο ποιητής, όχι μόνο σαγηνεύει τον αναγνώστη ή τον ακροατή, αλλά ταυτόχρονα ποικίλλει και ομορφαίνει την αφήγησή του.

Ο ποιητής βλέπει τη Φύση άλλοτε όμορφη και μαγευτική και άλλοτε φοβερή και τρομερή. Στην πρώτη περίπτωση με την περιγραφή του χαροποιεί τον άνθρωπο, του στάζει δροσιά και βάλσαμο στην ψυχή, τον ηρεμεί και τον λυτρώνει από τις καθημερινές του έγνοιες, ενώ στη δεύτερη, τον τρομάζει, τον προβληματίζει και τον πανικοβάλλει. Πάντως, και οι δύο περιπτώσεις απεικονίζουν την πραγματικότητα της ζωής με τις χαρές και τις λύπες της. Γι' αυτό ο άνθρωπος πάντα θα προτιμά τις πρώτες από τις δεύτερες.

Η Φύση στη ματιά του Ομήρου είναι καθαρή, παρθενική και όμορφη. Αξίζει να ζει κανείς μέσα σ' αυτήν και να δημιουργεί, να αισθάνεται χαρούμενος και να αντιλαμβάνεται πως δεν είναι γι' αυτόν μόνον τροφός και δάσκαλος, αλλά και σημαντική πηγή ψυχικής αγαλλίασης, στοχασμού, ελευθερίας και καλλιτεχνικής έμπνευσης, ώστε να ταυτίζεται πολλές φορές μαζί της, να την αγαπά, να τη σέβεται και να τη θεοποιεί!

Αυτή τη Φύση προσπαθεί να μας γνωρίσει ο ποιητής με το χρωστήρα του λόγου του και να μας κάνει κοινωνούς της ομορφιάς της, αφού αντιλαμβάνεται ότι, ζώντας κανείς μέσα σ' αυτήν, δεν εξαγνίζει μόνο την ψυχή του αλλά και εμπνέεται από αυτήν και γίνεται υμνητής, ζωγράφος και ποιητής.

Αν, επομένως, η παράδοση θέλει τον ποιητή των δύο επών, της Ιλιάδας και της Οδύσσειας, τυφλό, η πραγματικότητα τον διαψεύδει περίτρανα. Αποδεικνύει με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο λαθεμένη την πίστη του αυτή και την απορρίπτει, κάτι που θα φανεί και από τα κείμενα που ακολουθούν.

Οι θεοί στον Όλυμπο έχουν αποφασίσει να επιστρέψει ο Οδυσσέας στην Ιθάκη και στέλνουν τον Ερμή στην Καλυψώ να της ανακοινώσει την απόφασή τους αυτή στη θεά. Ο φτερωτός θεός, με ένα του άλμα, πετά από τον Όλυμπο και φτάνει στο νησί. Σταματά μαγεμένος έξω από τη σπηλιά της Θεάς και θαυμάζει την ομορφιά της γύρω φύσης και το μελωδικό τραγούδι της. Καλυψώς, που υφαίνει στον αργαλειό της

 Σ' αυτό το σπήλαιο μέσα η Νύμφη

κατοικούσε η λαμπροπλέξουδη και μέσα εκεί τη βρήκε

Φωτιά μεγάλη έκαιγε στη στια και μια ευωδιά απ' αλάργα

μοσκοβολούσε στο νησί, κέδρου κι αφράτης θούγιας

που καίγονταν. Κι η Καλυψώ μ' ολόχρυση σαΐτα

στον αργαλειό της ύφαινε και γλυκοτραγουδούσε.

Φούντωνε γύρω στη σπηλιά δροσολουσμένο δάσος

με κυπαρίσσια ευωδιαστά, με λεύκες και με σκλήθρα,

όπου πλατύφτερα πουλιά φωλιάζανε εκεί πάντα,

γεράκια κι ανοιχτόφωνες κουρούνες, βαρδαλούπες,

θαλασσοπούλια που αγαπούν τα πέλαγα να σκίζουν

Κι ολόγυρα στην κουφωτή σπηλιά ήταν απλωμένη

κληματαριά πολύβλαστη σταφύλια φορτωμένη.

Τέσσερες βρύσες στη σειρά γλυκό νερό αναβρύζαν,

κοντά-κοντά, κι άλλη απ' αλλού κυλούσε τα νερά της.

Κι ανθούσαν γύρω στη στεριά λιβάδια με γιοφύλια

και σέλινα, που αν τα 'βλεπε κι αθάνατος ακόμα,

θα σάστιζε και μέσα του θα ξάνοιγε η καρδιά του

Εκεί στεκότανε ο Ερμής και θαύμαζε θωρώντας(ε 58-75).

Το τοπίο είναι φανταστικό, αφού κάνει να στέκεται έκθαμβος κι ένας θεός.

Η περιγραφή συναρπάζει και γοητεύει.

Ο ποιητής αρχίζει την αναφορά του με το κεντρικό πρόσωπο, την καλοπλέξουδη Καλυψώ, που μέσα στη λαμπρή σπηλιά της, που ευωδιάζει από πεύκο και θούγια, υφαίνει ευτυχισμένη στον αργαλειό της και τραγουδά, μοτίβο γνωστό στον Όμηρο, για να ακολουθήσει η περιγραφή του ειδυλλιακού τοπίου και αμέσως μετά η δυσάρεστη είδηση, που ανατρέπει όλη εκείνη την ομορφιά. Η χαρούμενη διάθεση μετατρέπεται σε λύπη, όταν μαθαίνει πως πρέπει να αφήσει ελεύθερο τον Οδυσσέα να φύγει για την πατρίδα του.

Το τοπίο γύρω από την σπηλιά της θεάς είναι θαυμάσιο. Μια απλωμένη κληματαριά με τα γλυκά της σταφύλια καλύπτει τη γύρω περιοχή, τέσσερες βρύσες χύνουν τα άφθονα δροσερά νερά τους και  γύρω τους ανθίζουν λιβάδια με γιοφύλια και σέλινα. Όλα αυτά μαζί συνθέτουν το ειδυλλιακό τοπίο, που βλέπει και θαυμάζει όχι μόνο ο φτερωτός θεός αλλά και ο κάθε επισκέπτης. Ικανοποιούν την όραση, την ακοή, τη γεύση και την όσφρηση. Μαζί με το θεό χαίρεται και ο σύγχρονος αναγνώστης, νοερά έστω, γιατί ένα τέτοιο θαυμάσιο τοπίο τα τελευταία χρόνια γίνεται ολοένα πιο σπάνιο και επομένως περισσότερο αναγκαίο στον άνθρωπο των μεγαλουπόλεων  του τσιμέντου.

Ο ποιητής όμως, πέρα από τη φυσική ομορφιά του τοπίου, ξέρει να βλέπει και να εκτιμά και την ομορφιά που απλώνεται μέσα σε ένα κήπο, καθαρό δημιούργημα της φιλοπονίας του ανθρώπου που αγαπά τη Φύση. Πρόκειται για τον κήπο στο παλάτι του Αλκίνοου, που είναι προστατευμένος με φράκτη και είναι φυτεμένος με διάφορα οπωροφόρα δέντρα, τα οποία καρποφορούν δύο φορές το χρόνο, ενώ δύο βρύσες, η μια ποτίζει με τα νερά της τον κήπο, ενώ η άλλη προσφέρει τα νερά της για τις ανάγκες του κόσμου.

Έκτοσθεν δ' αυλής μέγας όρχατος άγχι θυράων

τετράγυος, περί δ' έρκος ελήλαται αμφοτέρωθεν.

ένθα δε δένδρα μακρά πεφύκασι τηλεθόωντα,

όγχναι και ροιαί και μηλέαι αγλαόκαρποι κτλ.
     Στ' απόξω μέρος της αυλής, κοντά στις πόρτες, είχε

μεγάλο κήπο, τεσσάρων στρεμμάτων, κι ένας φράχτης

γύρω τον έφραζε παντού. Κι εκεί μεγάλα δέντρα,

φύτρωναν δροσερά, αχλαδιές, ροδιές, μηλιές με μήλα,

συκιές γλυκόκαρπες κι ελιές επάνω στον ανθό τους,

που δεν τους έλειπε ο καρπός χειμώνα καλοκαίρι,

μήτε ποτέ τον έχαναν, μόν' άπαυτα φυσώντας

ο Ζέφυρος άλλον γεννά κι άλλον τον ωριμάζει.

Μετά απ' τ' αχλάδια, αχλάδια ανθούν, μετά απ' τα μήλα, μήλα,

σύκο το σύκο γίνεται, σταφύλι το σταφύλι.

Είχε κι ένα πολύκαρπο αμπέλι φυτεμένο.

Άλλες του λιάστρες ξήραινε σε γη στρωμένη ο ήλιος

κι άλλα σταφύλια που τρυγούν κι άλλα πατούν ξοπίσω.

.......................... και στους στερνούς τους όργους,

λογής με τέχνη φύτρωναν πρασιές πάντα ανθισμένες.

Δύο βρύσες έτρεχαν, κι μια πότιζε όλο τον κήπο,

κι απ' το κατώφλι της αυλής, η άλλη απ' τ' άλλο μέρος,

προς το παλάτι πήγαινε, όθε έπαιρνε ο κόσμος.

Τέτοια χαρίσανε οι θεοί δώρα λαμπρά του Αλκίνοου( η 112-132).

Ο ποιητής, περιγράφοντας το τοπίο γύρω από τη σπηλιά της Καλυψώς, μας παρουσιάζει ένα φυσικό τοπίο, ενώ στον κήπο του Αλκίνοου, ένα τοπίο (κήπο), καθαρό δημιούργημα της ανθρώπινης φιλοπονίας και αγάπης.

Στην Κυκλώπεια, ακολουθώντας το γνωστό του μοτίβο, πλάθει με τη φαντασία του ένα όμορφο νησάκι απέναντι από το νησί των Κυκλώπων, το οποίο φαντάζεται ως προθάλαμο, ως δόλωμα της Φύσης, για να προσελκύσει τον ταξιδιώτη σ' αυτό και από εκεί η περιέργειά του να τον ρίξει στα σαγόνια του ανθρωποφάγου τέρατος, του Κύκλωπα, που ζει στο διπλανό νησί, βόσκοντας τα γιδοπρόβατά του με τους ομοίους του.

Το ευχάριστο και χαρούμενο συναίσθημα που νιώθει ο επισκέπτης αυτού του ήρεμου νησιού σε λίγο μετατρέπεται σε συμφορά, σε φόβο και σε θλίψη μεγάλη με το θάνατο των συντρόφων του Οδυσσέα, από το μονόφθαλμο Πολύφημο (Κύκλωπα), γιο του Ποσειδώνα

 Κι ένα νησάκι απλώνεται πιο πέρα απ' το λιμάνι,

ούτε κι αλάργα ούτε κοντά στη χώρα των Κυκλώπων,

πολύδεντρο, όπου αμέτρητα τα άγρια γίδια βόσκουν

γιατί πατήματα ποτέ ανθρώπων δεν τα σκιάζουν,

μήτε συχνάζουν κυνηγοί, που στα πυκνά λαγκάδια

και στις ψηλές βουνοκορφές παν και τσακούν τα πόδια.

Κοπάδια απάνω στο νησί δεν έχει ούτε χωράφια,

μόν' άσπαρτο κι ανόργωτο χρόνο καιρό είναι έρμο

και μόνο θρέφει στις βοσκές βελαζολάλες γίδες.

Δεν έχουν κοκκινόπλωρα οι Κύκλωπες καράβια

μήτε τεχνίτες καραβιών πλεούμενα να φτιάσουν

σε κάθε χρήσιμη δουλειά, να πάνε σ' άλλους τόπους,

όπως συχνά τις θάλασσες περνώντας τρέχουν άλλοι,

να φέρουν στ' αφροχώματο νησί να τους δουλέψουν.

Ξερό δεν είναι. Θα 'φερνε κάθε καρπό στην ώρα.

Γιατί από την άκρη του γιαλού αρχίζουν τα λιβάδια

δροσάτα απαλοχώματα. Τα αμπέλια αιώνια θα 'ταν.

Η γη στρωτή για όργωμα. Παντού βαθιά χωράφια,

με χώμα αφράτο, που ο καιρός σαν έρθει, θα θερίσεις.

Κι έχει λιμάνι απάνεμο, που μήτε παλαμάρια

θέλεις εκεί, μήτε άγκυρες, μήτε σχοινιά να δέσεις,

μόν' αραγμένος κάθεσαι καιρό, όσο το πρίμο αγέρι πάρει.

Και μια πηγή στου λιμανιού το βάθος αναβρύζει

νεράκι, κάτω απ' τη σπηλιά και γύρω ανθίζουν λεύκες( ι 115-141).

Ο ποιητής, απ' το ωραίο τοπίο της Καλυψώς και το θαυμάσιο κήπο του Αλκίνοου, μας μεταφέρει στο ερημικό νησί και περιγράφει όχι μόνο τις ομορφιές που έχει το νησί αλλά και τι του λείπει. Έτσι, την αρνητική διατύπωση στην περιγραφή, τη διαδέχεται η καταφατική, η θετική.

Πάντως, πρόκειται για ένα μαγευτικό παρθένο ερημονήσι, κατάλληλο για ξεκούραση στον περαστικό ναυτικό.

Μήπως με τον ίδιο τρόπο δεν παρουσιάζει ο ποιητής και το νησί της Κίρκης, όπου φτάνει ο Οδυσσέας με το καράβι του; Από μακριά προβάλλει το μαρμαροχτισμένο παλάτι της θεάς μάγισσας, που προκαλεί την επίσκεψη μιας ομάδας ανδρών του Οδυσσέα. Οι άνδρες, περίεργοι όπως είναι, φτάνουν και θαυμάζουν το παλάτι της Κίρκης. Τους βλέπει η θεά, τους υποδέχεται με ναζιάρικη προσποίηση και αμέσως με το μαγικό της ραβδί τους μεταμορφώνει σε χοίρους. Η θεά εξοντώνει τους ανεπιθύμητους επισκέπτες με το ραβδί της και τους μεταμορφώνει σε ζώα. Στο παλάτι υπάρχουν και άλλοι που είχαν την τύχη των συντρόφων του Οδυσσέα και είναι αυτοί που είναι μεταμορφωμένοι σε ήρεμα λιοντάρια και άλλοι σε άκακους λύκους. Το παραμύθι καλά κρατεί. Η περιγραφή είναι εντυπωσιακή και εξυπηρετεί τους σκοπούς της θεάς μάγισσας, ενώ, ως ένα σημείο, ικανοποιεί και τον επισκέπτη.

Μες στο λαγκάδι βρήκανε της Κίρκης το παλάτι

σε μια κορφούλα αγναντερή, με μάρμαρα χτισμένο.

Λιοντάρια λαγκαδόθρεφτα και λύκους είχε γύρω,

που με βοτάνια μαγικά τα 'χει όλα μερωμένα

μηδ' ορμήσαν απάνω τους, μόν' τις μακρές ουρές τους

κουνούσαν κι όρθια σταθήκαν...

......Κι όλοι ετρέμαν τέτοια θεριά σαν είδαν.

Κι άκουσαν μέσα με γλυκιά φωνή που τραγουδούσε,

την Κίρκη κι ύφανε άφθαρτο πανί μεγάλο, ως είναι

όλα τα έργα των θεών, ψιλά, χαριτωμένα (κ 213-226).

Οι άνδρες του Οδυσσέα, αντί να υποψιαστούν με τα όσα είδαν, αφέθηκαν στην τύχη τους και η κακιά μάγισσα τους μεταμόρφωσε κι αυτούς σε ζώα. Τα φαινόμενα, δυστυχώς, εξαπατούν και οι άνθρωποι οφείλουν να είναι περισσότερο προσεκτικοί και δύσπιστοι, αν δε θέλουν να γίνονται θύματα σε τέτοιους διπρόσωπους ανθρώπους.

Θα κλείσουμε το σημείωμά μας με δύο χωρία από την Ιλιάδα. Το πρώτο αναφέρεται στην τρυφερή σκηνή Δία-Ήρας, ενώ το δεύτερο στην περιγραφή μιας σκηνής που φιλοτέχνησε ο Ήφαιστος στην ασπίδα του Αχιλλέα.
Η Ήρα, για να προκαλέσει ερωτικά το Δία, στολισμένη με λαμπρά φορέματα και λάμποντας από ομορφιά, επισκέπτεται το σύζυγό της με το πρόσχημα ότι πηγαίνει να δει τα πέρατα του κόσμου. Εκείνος, ξαφνιασμένος από την ομορφιά της, θέλει να την πείσει να μείνει και να κοιμηθούν μαζί, ενώ εκείνη αρνείται με την πρόφαση ότι δεν είναι κατάλληλο το μέρος και η ερωτική τους συνεύρεση θα γίνει ευχάριστο θέαμα σε όλους του θεούς. Τότε ο γυναικοκατακτητής Δίας βάζει τα δυνατά του και προσπαθεί να την πείσει ότι θα δημιουργήσει τέτοια φωλίτσα για τον έρωτά τους, ώστε και οι ακτίνες του ήλιου να μην μπορούν να τους εντοπίσουν! Η προσποίηση της Ήρας τελεσφόρησε και ο μεγάλος γυναικοκατακτητής έπεσε στα πλοκάμια της.
   Είπε, κι ο Δίας πήρε τη γυναίκα του στην αγκαλιά του.

Για χάρη τους η θεία γη έβγαλε κάτωθέ τους χλωρό χορτάρι

και δροσερό αγριοτρίφυλλο και κρόκους και υακίνθους

πυκνούς και απαλούς, κρατώντας τους ψηλά απ' το χώμα.

Πλάγιασαν μέσα εκεί κρυμμένοι σε όμορφο σύννεφο

χρυσό, κι έπεφταν στη γη στιλπνές δροσοσταλίδες ( Ξ 346-361).

Το δεύτερο χωρίο αναφέρεται στην ασπίδα του Αχιλλέα, έργο της τέχνης του θεού Ήφαιστου. Ο ποιητής σ’ αυτό περιγράφει μια σκηνή τρύγου, όπου, νέοι και νέες, τραγουδώντας το τραγούδι του Λίνου, τρυγούν τ' αμπέλια χαρούμενοι με τη συνοδεία του ήχου γλυκιάς κιθάρας και των τραγουδιών τους. Η σκηνή είναι γεμάτη από χρώμα, ζωντάνια, κίνηση και ήχο, όπως ακριβώς συμβαίνει και σήμερα στην Ελλάδα σε όσα, βέβαια, μέρη εξακολουθεί να γίνεται ο τρύγος..

Σχεδίασε κι αμπέλι σταφύλια φορτωμένο,

πανέμορφο, χρυσό. Μαύριζαν πάνω τα σταφύλια του,

κι ως πέρα στήριζαν τα κλήματα διχάλες ασημένιες.

Άνοιξε πλάι χαντάκι βαθυγάλαζο υψώνοντας ολόγυρα,

φράχτη από καλάμι, μόνο ένα μονοπάτι στο αμπέλι οδηγούσε,

από εκεί περνούσαν οι κουβαλητές την εποχή του τρύγου.

Και κουβαλούσαν το γλυκό καρπό, όλο χαρά, νέες

και παλικάρια μες σε πλεχτά καλάθια.

Ανάμεσά τους ένα αγόρι έπαιζε γλυκιά μελωδική κιθάρα

και γλυκοτραγουδούσε απαλά του Λίνου το τραγούδι,

οι άλλοι, όλοι μαζί τα πόδια τους χτυπώντας, ακολουθούσαν

χοροπηδώντας με φωνές και με τραγούδια(Ξ 501-572).

Ασφαλώς, με τα κείμενα που παραθέσαμε από την Οδύσσεια και την Ιλιάδα, δεν εξαντλήσαμε το θέμα, μια και υπάρχουν πολλά άλλα χωρία στα έπη του Ομήρου, αλλά νομίζουμε πως και μ' αυτά που επιλεκτικά σας παρουσιάσαμε, όχι μόνο αποδεικνύουν την ικανότητα του ποιητή να περιγράφει με αριστουργηματικό τρόπο σκηνές μονομαχιών, τραυματισμών ή φόνων στα έπη του, αλλά παράλληλα και να φιλοτεχνεί με μοναδικό τρόπο σκηνές και εικόνες χαρούμενες, ζωντανές, πολύχρωμες και ανθρώπινες. Ο ποιητής περιγράφει με την ίδια ικανότητα και αυτάρκεια σκηνές φόβου αλλά και σκηνές χαρούμενες, τρυφερές, ανθρώπινες. Είναι μοναδικός και ανεπανάληπτος. Πρόκειται, ασφαλώς, για έναν μεγάλο καλλιτέχνη, ποιητή και ζωγράφο, που θαύμασε και θαυμάζει ο κόσμος όλος, για τον οποίο όμως ουδείς μπορεί πια να ισχυριστεί ότι υπήρξε τυφλός.

[Ο ΄Ομηρος δεν ήταν τυφλός (ο+μη+ ορών), ούτε και ένας αιχμάλωτος (αιχμή+ αλίσκομαι), όπως τον θέλουν πολλοί (όμηρος=σκλάβος πολέμου). Ο μεγάλος ποιητής ήταν ελεύθερος άνθρωπος από την Ιωνία, έβλεπε και παρατηρούσε τον κόσμο όσο λίγοι άνθρωποι. Έγραψε τα έπη του στην πατρογονική του γλώσσα, την ιωνική, γιατί αυτήν μιλούσε ο ίδιος και οι συμπατριώτες του ]

 Το ήθος του  Οδυσσέα στην Οδύσσεια

Αναρωτηθήκατε ποτέ, εάν η εικόνα που έχουμε σχηματίσει από την παράδοση για την προσωπικότητα του Οδυσσέα, του βασιλιά της Ιθάκης, συμφωνεί με εκείνη που ειδικά προβάλλεται μέσα από το έπος της Οδύσσειας;  Είναι πράγματι ένας πανούργος και ένας εκτελεστής διαταγών, όπως τον εμφανίζει σε μερικές περιπτώσεις η τραγωδία (Εκάβη, Φιλοκτήτης κτλ.), ή διακρίνεται περισσότερο για τη σύνεση, την καρτερία και την ανθρωπιά του, όπως εμφανίζεται στην Οδύσσεια;

Ο ποιητής με τους πρώτους στίχους του έπους (προοίμιο) σκιαγραφεί τον άγνωστο ακόμη ήρωα (Οδυσσέα) και πληροφορεί τον ακροατή ή τον αναγνώστη για τα σπουδαιότερα  γνωρίσματά του: πολύτροπος, πουλυταξιδεμένος, κατακτητής, πολύπειρος, πολυπαθής,  φιλέταιρος, για να τα συμπληρώσει με την εξέλιξη του μύθου: πολύτλας=καρτερικός, πολύμητις=ευφυής ή πολύ σοφός. δίος=θεϊκός.  Έτσι ο ποιητής προετοιμάζει τον αναγνώστη για τον ήρωα του οποίου το όνομα θα αποκαλύψει αργότερα, δηλαδή του Οδυσσέα, ο οποίος τελικά θα επαληθεύσει όλα αυτά τα γνωρίσματα που η παράδοση του αποδίδει.

Στην Οδύσσεια, ο βασιλιάς της Ιθάκης, περιπλανιέται επί δέκα ολόκληρα χρόνια μετά το τέλος του τρωικού πολέμου σε στεριές και θάλασσες.

Αντιμετωπίζει άπειρους κινδύνους, πλην όμως εκείνος τους προσπερνά, έχοντας τάξει σκοπό στη ζωή του το νόστο, την επιστροφή στην πατρίδα του Ιθάκη, που θα πραγματοποιηθεί αλλά σε μια κοινωνία διαφορετική από εκείνη που άφησε, σε μια κοινωνία εξελισσόμενη, που ζητά τη δική της συνοχή μέσα απ’ τον αυτοσεβασμό και το σεβασμό του άλλου, μέσα από την αξία της εργασίας, της αγάπης για την πατρίδα, για την οικογένεια, για την τιμή και την κατάκτηση της αρετής.

Ο άνθρωπος της κοινωνίας αυτής γνωρίζει καλά τις δυσκολίες της ζωής και αγωνίζεται να βελτιώσει τη ζωή του, να προοδεύσει και να καταξιωθεί ανάμεσα στους συνανθρώπους του. Αντιλαμβάνεται πως τίποτα δε χαρίζεται και ότι τα πάντα κατακτώνται από τον ίδιο με εργασία, με προσπάθεια, με διαρκή πάλη και αγώνα. Επομένως, θα ήταν μεγάλο λάθος να σχηματίσει κανείς την αντίληψη ότι η Οδύσσεια, επειδή αναφέρεται σε έναν κόσμο υπό διαμόρφωση, δεν έχει κανόνες ή θεσμούς που ρυθμίζουν τη ζωή των ανθρώπων της εποχής εκείνης.

 Ο ομηρικός κόσμος είναι ένας κόσμος πολιτισμού, διαπνέεται από ιδανικά, από αγάπη για τη ζωή και τον αγώνα που θα του δώσει δόξα (κλέος) και νίκη (κύδος). Σε πολλά σημεία του έπους αυτού αντιπαρατίθεται ο κόσμος του πολιτισμού και της ανθρωπιάς, στον κόσμο της αγριότητας και του πρωτογονισμού (Κυκλώπεια), όπως ακριβώς αντιτίθεται το φως στο σκοτάδι και η  αρετή στην κακία.

Με τα έπη του Ομήρου η κοινωνία εκείνη βγαίνει από το μύθο και αναζητά το λόγο, την αιδώ, τη δικαιοσύνη και την αρετή.

Έτσι, μέσα από την αφήγηση του ποιητή θα οδηγηθούμε να γνωρίσουμε καλύτερα τις αρχές αυτές και να διαγράψουμε το ήθος του ομηρικού ανθρώπου, κυρίως του Οδυσσέα, του βασικού ήρωα της Οδύσσειας.

Θα περιοριστούμε, βέβαια, σε λίγα σημεία του έπους, σ’ εκείνα ακριβώς όπου καθρεφτίζεται ολοκάθαρα το ήθος του ήρωα αλλά και των άλλων ανθρώπων, για να φτάσουμε εξ απαλών ονύχων στην αλήθεια, στην πραγματική σκιαγράφηση του ήθους του.

Αν ανατρέξουμε, λοιπόν, στα γεγονότα της χ ραψωδίας, δηλαδή στη  μνηστηροφονία, όπου ο Οδυσσέας σκοτώνει όλους τους ασεβείς και αλαζόνες μνηστήρες, θα μείνουμε έκθαμβοι από την αναπάντεχη ενέργειά του, η οποία αποκαλύπτει το  επίπεδο του ανθρώπου και δείχνει το ήθος και τη σύνεσή του.

Πρόκειται για το περιστατικό της κρίσιμης στιγμής του μακελειού, όταν ο  Τηλέμαχος, επεμβαίνοντας, παρακαλεί τον πατέρα του να σώσει  τη ζωή του αοιδού Φήμιου και του κήρυκα Μέδοντα.

Τον πρώτο, γιατί χωρίς τη θέλησή του τραγουδούσε στα γλέντια των μνηστήρων, και θα ήταν άδικο να τιμωρηθεί για κάτι που έκανε ακουσίως, το δεύτερο, γιατί ακόμη από παιδί τον αγαπούσε και ήταν δίπλα του όλα αυτά τα δύσκολα χρόνια.

Τη στιγμή εκείνη της ευθύνης ο υπέροχος νέος αισθάνεται την ανάγκη να αποδοθεί δικαιοσύνη σε ανθρώπους αθώους και ενάρετους. Έχει  προσωπική γνώση και νιώθει ηθική υποχρέωση να επέμβει και να σώσει τη ζωή τους. Ο Οδυσσέας συναινεί στην παράκληση του γιου του και, χαρίζοντας τη ζωή στον αοιδό Φήμιο και στον κήρυκα Μέδοντα, λέει ενδεικτικά στον τελευταίο:

Θάρσει, επεί δη σ’ ούτος ερύσατο και εσάωσεν,

όφρα γνως κατά θυμόν, ατάρ είπησθα και άλλω,

ως κακοεργίης ευεργεσίη μέγ’ άμείνων (χ 361-363).

Μη φοβηθείς και τη ζωή να τη χρωστάς στο γιο μου,

για να το ιδείς και μόνος σου και να το πεις στους άλλους,

πως το καλό είναι ανώτερο απ’ την κακή πράξη.

Ο πολυμήχανος άνδρας αξιολογεί μια πράξη, την οποία θεωρεί τίμια και ηθική, γι’ αυτό και ανταμείβει τον άνθρωπο με το μεγαλύτερο δώρο. Του χαρίζει τη ζωή! Ταυτόχρονα όμως συμβουλεύει το Μέδοντα να το πει, να το γνωστοποιήσει και στους άλλους, για να γνωρίζουν πως μια καλή πράξη είναι πάντα ανώτερη από μια κακή και ανήθικη. Αυτό είναι το απόσταγμα της σοφίας και της εμπειρίας που απέκτησε όλα αυτά τα χρόνια ο βασιλιάς της Ιθάκης, τόσο στον πόλεμο, όσο και στις δεκάχρονες περιπλανήσεις του σε στεριά και θάλασσα.

Ποια καλύτερη μαρτυρία θα χρειαζόταν, λοιπόν, ο σημερινός αναγνώστης να γνωρίσει το ήθος του ήρωα της εποχής εκείνης; Αν και μόνον αυτή η μαρτυρία σωζόταν, νομίζουμε πως θα ήταν αρκετή να αντιληφθούμε ότι ο ομηρικός κόσμος δε ήταν χωρίς αξίες και χωρίς ιδανικά. Ήταν ένας κόσμος πολιτισμού, που πέρα από τις δυσκολίες και τις αντιξοότητες της καθημερινότητας, διέθετε πάντα μια σπίθα ανθρωπιάς, ήθους, εντιμότητας, θεοσέβειας και αρετής. Το γνωρίζει ο Οδυσσέας, γι’ αυτό, κάθε φορά που βρίσκεται σε άγνωστη χώρα, αναρωτιέται αν οι άνθρωποί της είναι πολιτισμένοι, αν έχουν νόμους και πιστεύουν σε θεούς.

Έτσι συμβαίνει και όταν αποφασίζει να επισκεφτεί το νησί των Κυκλώπων, που έβλεπε απέναντί του, για να διαπιστώσει, αν εκεί μένουν και ζουν άνθρωποι πολιτισμένοι ή άγριοι και ασεβείς στους θεούς. Αφήνει τους συντρόφους του καραβιού του μακριά από τη χώρα που πρόκειται να επισκεφτεί και, με τη συνοδεία λίγων ανδρών(12), επιχειρεί να ικανοποιήσει την περιέργειά του.

Άλλοι μεν νυν μίμνετ’, εμοί ερίηρες εταίροι×

αυτάρ εγώ συν νηί τ’ εμή και εμοίς ετάροισιν

ελθών τώνδ’ ανδρών πειρήσομαι, οί τινές εισιν,

ή ρ’ οι γ’ υβρισταί τε και άγριοι ουδέ δίκαιοι,

ηέ φιλόξενοι και σφίσιν νόος εστί θεουειδής.

Οι άλλοι εδώ να μείνετε τώρα, πιστοί σύντροφοι,

κι εγώ με το καράβι μου και τους δικού μου ανθρώπους,

θα πάω να μάθω ποίοι είναι αυτοί που κατοικούν τον τόπο,

άγριοι αν είναι κι άπιστοι και δίκιο αν δεν κατέχουν,

ή τους θεούς αν σέβονται κι άντρες φιλόξενοι είναι (ι 172-176).

Με λίγα λόγια ο ήρωας παρουσιάζει τα χαρακτηριστικά του πολιτισμένου και του απολίτιστου ανθρώπου και θέλει να γνωρίσει, αν οι άνθρωποι του χώρου αυτού  ανήκουν στην πρώτη ή στη δεύτερη κατηγορία. Δυστυχώς όμως για τον Οδυσσέα και τους συντρόφους του, η επίσκεψή τους ήταν απρόσμενα επικίνδυνη και στοίχισε τη ζωή μερικών από αυτούς, που έγιναν νόστιμο έδεσμα του τέρατος που άκουγε στο όνομα Πολύφημος!

Ένας ήρωας όμως που έχει τόλμη και ανδρεία, καρτερία και επινοητικότητα (πολύτροπος, πολυμήχανος), πάντα βρίσκει τρόπους να αντιμετωπίζει με επιτυχία τους κινδύνους. Μέθυσε τον Κύκλωπα, τον τύφλωσε και έτσι έσωσε τη δική του ζωή αλλά και των συντρόφων του.

Στο σημείο αυτό πρέπει να διευκρινίσουμε πως ο ποιητής, αν και αποκαλεί πολυμήχανο και πολύτροπο τον Οδυσσέα, φαίνεται ότι το πράττει όχι τόσο, για να ψέξει τον ήρωα, όσο για να τον αναδείξει, αφού, την επινοητικότητά του και τη σοφία του δεν τη χρησιμοποιεί παρά μόνο να αντιμετωπίζει και να εξουδετερώνει κινδύνους και να επιβιώνει. Ποτέ δεν είναι κακόβουλα δόλιος, ούτε είναι άπιστος με τη θέλησή του. Έτσι τα δύο επίθετα φωτίζουν θετικά την προσωπικότητα του Οδυσσέα.

Πολλοί τον κατηγόρησαν για απιστία απέναντι στην καθόλα πιστή και συνετή Πηνελόπη. Πόσο όμως ευσταθεί μια τέτοια κατηγορία, αν λάβει κανείς υπόψη τις συνθήκες κάτω από τις οποίες βρέθηκε ο ήρωας στο περιπετειώδες ταξίδι του για την επιστροφή στην Ιθάκη, όταν διέπραξε τις απιστίες του αυτές με την Κίρκη και την  Καλυψώ;

 Ο Οδυσσέας ζει με ένα όνειρο: να γυρίσει στην πατρίδα (νόστος). Ο πραγματικός του έρωτας είναι η συνετή και πιστή Πηνελόπη. Γι’ αυτό, αν κάποτε γίνεται εραστής της Κίρκης και της Καλυψώς, σ’ αυτό υποχρεώνεται από τις συνθήκες, από την ανάγκη και από σκοπιμότητα ίσως, αφού, ως θνητός, είναι αδύνατο να απορρίψει τις επιθυμίες μια θεάς. Τρανή απόδειξη  ότι απορρίπτει την αθανασία που του υπόσχεται η Καλυψώ και προτιμά τη θνητότητα και τη λευτεριά του από τα πλοκάμια της κόρης του Άτλαντα. Ο ήρωας είναι αφοσιωμένος σε ένα σκοπό, στο νόστο. Δε δελεάζεται με υποσχέσεις, γιατί προτιμά, όπως λέει ο ίδιος, να δει να βγαίνει καπνός πάνω από τη γη της πατρίδας του και ας πεθάνει.

αιεί δε μαλακοίσι και αιμυλίοισι λόγοισι

θέλγει, όπως Ιθάκης επιλήσεται× αυτάρ Οδυσσεύς,

ιέμενος και καπνόν αποθρώσκοντα νοήσαι

ης γαίης, θανέειν ιμείρεται....

(Και  η Καλυψώ) όλο με τα μαργιόλικα και τα γλυκά της λόγια

(νύχτα και μέρα) τον πλανά το Θιάκι να ξεχάσει.

Μα ο Οδυσσέας και καπνό ποθεί να ιδεί απ’ αγνάντια

να βγαίνει απ’ την πατρίδα του ψηλά κι ας ξεψυχήσει(α 56-59).

Όταν  όμως λίγο αργότερα η Καλυψώ παίρνει την εντολή από τους θεούς να αφήσει ελεύθερο τον Οδυσσέα να επιστρέψει στην Ιθάκη, εκείνη καταβάλλει μια ύστατη προσπάθεια να τον κρατήσει κοντά της. Του υπόσχεται αθανασία. Και όταν εκείνος απορρίπτει την πρότασή της, τον ρωτά, αν επιμένει στην άρνησή του είναι γιατί προτιμά την Πηνελόπη περισσότερο από εκείνη, που είναι θεά; Ο Οδυσσέας, που καταλαβαίνει τον πόνο της ερωτευμένης θεάς, της απαντά:

Πότνια θεά, μη μοι τόδε χώεο× οίδα και αυτός

πάντα μάλ’ ούνεκα περίφρων Πηνελόπεια

είδος ακιδνότερη μέγεθός τ’ εις άντα ιδέσθαι×

η μεν γαρ βροτός εστι, συ δ’ αθάνατος και αγήρως.

αλλά και ως εθέλω και εέλδομαι ήματα πάντα

οίκαδε τ’ ελθέμεναι και νόστιμον ήμαρ ιδέσθαι.

Συμπάθα με, λατρευτή θεά. Καλά κι εγώ το ξέρω

σαν πόσο φαίνεται άσχημη μπροστά σου η Πηνελόπη,

στ’ ανάστημα και στη μορφή, τις δυο όποιος συγκρίνει.

Θνητή είναι εκείνη, μα θεά κι αγέραστη είσαι ατή σου.

Μα κι έτσι πάντα λαχταρώ να φτάσω στην πατρίδα

και να τη δουν τα μάτια μου του γυρισμού τη μέρα(ε 215-220).

Το βασιλιά όμως της Ιθάκης δε διεκδικούν οι δύο θεότητες, η Κίρκη και η Καλυψώ  αλλά και η θεά Αθηνά, για άλλο όμως λόγο.

Η Αθηνά, η θεά της σοφίας, συμπαθεί τον ήρωα και τον συμπαραστέκεται. Σε μια μάλιστα κατά πρόσωπο συνομιλία μαζί του στην ακτή της Ιθάκης, ομολογεί στον ίδιο ότι ενεργεί έτσι, γιατί της μοιάζει στη σοφία και τη γνώση.

αλλ’ άγε μηκέτι ταύτα λεγώμεθα, ειδότες άμφω

κέρδε’,...επεί συ μεν έσσι βροτών οχ’ άριστος απάντων

βουλή και μύθοισιν, εγώ δ’ εν πάσι θεοίσι.

[...]

Νυν αυ δεύρ’ικόμην, ίνα τοι συν μήτιν υφήνω

χρήματά τε κρύψω...είπω δ’ όσσα δόμοις ένι

κήδε’ανασχέσθαι...

Μόν’ έλα ας τα αφήσουμε, το ξέρουμε κι οι δυο μας

ποιο μας συμφέρει, αφού και συ απ’ όλους τους ανθρώπους

ο πρώτος είσαι στη βουλή και στη ρητοροσύνη,

κι εγώ για τη σοφία μου και την πολλή μου γνώση

στον ουρανό φημίζομαι στους αθανάτους όλους.

[...]

Τώρα πάλε έφτασα κι εδώ βουλή μαζί σου να βρω

να κρύψω αυτούς τους θησαυρούς...και να σου πω

όσα βάσανα γραφτό είναι να περάσεις στ’ αρχοντικό σου... (ν 296-307)

Η θεά όχι μόνο δεν τον παρατηρεί για κάτι ανήθικο που έκανε μα αντίθετα αιτιολογεί τη συμπάθειά της προς το πρόσωπό του και του λέει ευθέως ότι τον συμπαθεί και τον συντρέχει, γιατί της μοιάζει. Γιατί εκείνος είναι το δυνατό μυαλό ανάμεσα στους θνητούς, ενώ εκείνη φημισμένη για τη γνώση και τη σοφία της ανάμεσα στους αθάνατους. ΄Ομοιος ομοίω αεί πελάζει.

Η γενναιότητα και η σύνεση του ήρωα αποκαλύπτεται και σε μια άλλη χαρακτηριστική περίπτωση, όταν ο Οδυσσέας έχει επιστρέψει στην Ιθάκη και έχει εξοντώσει τους ασεβείς μνηστήρες. Ο ίδιος είναι καταματωμένος από μεγάλο φονικό που συντελέστηκε στο παλάτι του και  αναμένει την παραμάνα του Ευρύκλεια,  να της δώσει κάποιες εντολές. Εκείνη, βλέποντάς τον μέσα στα αίματα και ξαπλωμένους κάτω τους μνηστήρες νεκρούς, πάει να φωνάξει με χαρά και να θριαμβολογήσει για το γεγονός.

Κι ως είδε η βάγια τους νεκρούς, το αίμα τους σαν ποτάμι

πήγε να βάλει τις φωνές, τέτοια χαρά σαν είδε.

Μα τη σταμάτησε ο θεϊκός Οδυσσέας να φωνάξει,

κι έτσι στη βάγια μίλησε με φτερωμένα λόγια×

«Μέσα σου κράτα τη  χαρά και μη φωνάζεις, βάγια,

γιατί είναι κρίμα τους νεκρούς να χαίρεσαι όταν βλέπεις.

Η μοίρα αυτούς τους χάλασε και τα κακά τους έργα (χ  407-414) .

Έτσι μιλά ο ευφυής και συνετός άνδρας. Οι χαρές και οι πανηγυρισμοί είναι ασέβεια στους νεκρούς, γιατί αυτοί τιμωρήθηκαν δίκαια από τη μοίρα τους, επειδή έπραξαν το κακό.

Ο Οδυσσέας δεν μπορεί να κατηγορηθεί για την πράξη του αυτή, γιατί υπήρξε το μέσο της μοίρας, για να τιμωρηθούν οι αλαζόνες και οι ασεβείς μνηστήρες. Την πράξη της μνηστηροφονίας αποδέχεται και η συνετή Πηνελόπη, όταν παρατηρεί την Ευρύκλεια για τη χαρά που δείχνει για το φόνο των μνηστήρων.

Ακόμα, βάγια μου καλή, μην καμαρώνεις τόσο.

[…]

Όμως δεν είναι ο λόγος σου σωστός όπως τον είπες,

μα κάποιος σκότωσε θεός τους άτροπους μνηστήρες,

που θύμωσε για τ’ άπονα και τ’ άνομά τους έργα.

Γιατί κανέναν αυτοί θνητό στον κόσμο δεν ψηφούσαν,

είτε μεγάλο είτε μικρό, που τύχαινε μπροστά τους.

γι’ αυτό την πάθανε άσκημα μ’ αυτές των τις περηφάνιες (ψ 60-68).

Δεν πρέπει όμως να οδηγηθούμε και στο άλλο άκρο, ώστε να  χαρακτηρίσουμε τον Οδυσσέα τέλειο. Είναι κι αυτός μια προσωπικότητα λαμπρή αλλά με προτερήματα και μειονεκτήματα. Στο βάθος όμως είναι ένας θεοσεβής άνδρας. Τιμά και σέβεται τους θεούς.

Η θεά Αθηνά στέκεται δίπλα του και τον προστατεύει σε κάθε δύσκολη στιγμή, κι αυτός τη σέβεται και επικαλείται συχνά τη βοήθειά της. Την αγάπη και τη φροντίδα της θεάς για τον Οδυσσέα ομολογεί και ο Νέστορας, θέλοντας να ενισχύσει το φρόνημα του Τηλέμαχου, όταν τον επισκέφτηκε στην Πύλο, αναζητώντας πληροφορίες για τον πατέρα του. Άκουσε, Τηλέμαχε, του λέει, αν σ΄ αγαπούσε η Αθηνά  όπως αγαπούσε τον πατέρα σου, τότε δε θα είχες να φοβηθείς τίποτα στη ζωή.

ου γαρ πω ίδον ώδε θεούς αναφανδά φιλεύντας

ως εκείνω αναφανδά παρίστατο Παλλάς Αθήνη.

Γιατί δεν είδα από τους θεούς έτσι άλλη αγάπη ακόμα πιο φανερή

καθώς αυτόν(τον Οδυσσέα) προστάτευε η Παλλάδα.

Και στρεφόμενος προς τον Τηλέμαχο του λέει:

αν σ΄αγαπούσε κι εσένα τόσο η Αθηνά

ποτέ δεν είχες να φοβηθείς κανένα. (γ 221-222)

Και είναι σαν να παραδέχεται ο σοφός Νέστορας, ότι, όταν η ανθρώπινη σοφία και σύνεση συνεπικουρείται από τη θεϊκή βούληση και η θεοσέβεια είναι πηγαία και διαρκής, τότε ο άνθρωπος εύκολα αντιμετωπίζει όλες τις δυσκολίες και τις αντιξοότητες που θα συναντήσει μπροστά του. Και επειδή ένας θεός  εκ προοιμίου δεν μπορεί παρά να είναι έντιμος, ηθικός και δίκαιος, τότε γατί να μη δεχτούμε πως τα χαρακτηριστικά αυτά υπάρχουν, έστω σε μικρότερο βαθμό και στον Οδυσσέα, το συνομιλητή της θεάς Αθηνάς;

Στην Οδύσσεια θίγονται πολλά ζητήματα. Η φιλοσοφία για τη ζωή  διέπει όλο το νόστο του Οδυσσέα από την αρχή ως το τέλος. Αναφέρεται στο ηθικό και κοινωνικό επίπεδο, στη θρησκεία και τη θεοσέβεια, στο σεβασμό προς τους νεκρούς και στην αξία της φιλίας, στην αγάπη που επικρατεί μεταξύ των μελών της οικογένειας και στη συμμετοχή στα κοινά, στην αγάπη προς την εργασία, προς την τιμή και αξιοπρέπεια του ανθρώπου. Πρόκειται για αξίες που συνέχουν τον ομηρικό κόσμο.

Μ’ αυτές τις αξίες έρχεται σε επαφή και ο μεγάλος ήρωας της Οδύσσειας και αυτές πρεσβεύει και τιμά. Η συνάντησή του με τους βάρβαρους του δίνει το δικαίωμα να  χαρακτηρίζει τους Λωτοφάγους ως άνομους, τους Λαιστρυγόνες ως ξενόφοβους, τους Κύκλωπες ως ανθρωποφάγους  και ασεβείς στους θεούς. Ακόμη και τους συντρόφους του, όταν μιλά για τα ασεβή προς τους θεούς έργα,

τους χαρακτηρίζει νήπιους, ανόητους, γιατί κατ’ επανάληψη παρέβησαν τους θεϊκούς νόμους παρά τις συμβουλές του να τους σέβονται.

αυτων γαρ σφετέρησιν ατασθαλίησιν όλοντο,

νήπιοι, οι κατά βους Υπερίονος Ηελίοιο

ήσθιον× αυτάρ ο τοίσιν αφείλετο νόστιμον ήμαρ.

Γιατί μονάχοι χάθηκαν από δικό τους κρίμα,

οι άσεβοι, που φάγανε τ’ Ουρανοδρόμου Ήλιου

τα βόδια και τους στέρησε του γυρισμού την μέρα (α 7-9).

Πρόκειται για ανθρώπους που είχαν τη δυνατότητα να αποφύγουν τα κρίματα αυτά και γι’ αυτό τους τιμώρησε ο θεός, στερώντας τους του γυρισμού τη μέρα στην πατρίδα. Η τιμωρία στην περίπτωση αυτή είναι δίκαια, γιατί ό,τι έπραξαν εκείνοι το έπραξαν με ελεύθερη βούληση, χωρίς εξαναγκασμό, και τιμωρήθηκαν από τη θεία δίκη οι νήπιοι, οι ασύνετοι, οι μωροί.

 Ο Οδυσσέας όμως έχει δώσει απτά δείγματα γραφής της επινοητικότητάς του. Γιατί, κάθε φορά που βρισκόταν σε δύσκολη θέση να αποκαλυφτεί η ταυτότητά  του, επινοούσε και μια πλαστή ιστορία. Να λοιπόν και μια πτυχή που το ψέμα απενοχοποιείται, όταν λέγεται από κάποιον, για να αποφύγει ολέθριες συνέπειες για τον ίδιο. Χρησιμοποιούσε ο ήρωας την πλαστή ιστορία από ανάγκη, όχι από ευχαρίστηση, γιατί έτσι απέφευγε την αποκάλυψη της ταυτότητάς του, που εγκυμονούσε κινδύνους για τον ίδιο, αφού θα μπορούσε η αλήθεια να ματαιώσει το νόστο οριστικά. Ο Οδυσσέας, εκμεταλλευόμενος την επινοητικότητά του, καταφεύγει στις πλαστές του αφηγήσεις. Γι’ αυτό εμφανίζεται κάθε φορά με διαφορετική ιδιότητα και διαφορετικό όνομα. Εμφανίζεται:

ως Ούτις=Κανένας στον Κύκλωπα (ι 260),

ως Κάστωρ Υλακίδης στον Εύμαιο (ξ 199),

ως κουρσάρος στον Αντίνοο (ρ 420),

ως γιος του Δευκαλίωνα στην Πηνελόπη (τ 172) και

ως Επήριτος, γιος του Αφείδαντα, στον πατέρα του Λαέρτη (ω 303).

Αυτός λοιπόν ο Ούτις (=Κανένας), μετά τη σωτηρία του από το ανθρωποφάγο τέρας, θα μεταμορφωθεί από έναν ταλαιπωρημένο ναυαγό στο ακρογιάλι της Σχερίας, στον πραγματικό Οδυσσέα, βασιλιά της Ιθάκης, για να φτάσει με τη βοήθεια του Αλκίνοου στην πατρίδα του και στο καλύβι του Εύμαιου, μεταμορφωμένος από την Αθηνά ως ζήτουλας, το ίδιο και στο παλάτι του και στους ανθρώπους του παλατιού, για να φανερωθεί τελικά μπροστά στα έκπληκτα μάτια των ασεβών μνηστήρων ως Οδυσσέας, που θα τιμωρήσει τους μνηστήρες του θρόνου και της Πηνελόπης και θα γίνει πάλι κυρίαρχος του θρόνου του και θα κερδίσει για δεύτερη φορά σε αγώνα την πιστή του γυναίκα Πηνελόπη.

 Έτσι σκιαγραφεί το ήθος του ήρωα ο ποιητής στην Οδύσσεια, ενός ήρωα γενναίου, αποφασιστικού, πολυμήχανου και καρτερικού, που νικά τους αντιπάλους του και κερδίζει την αγαπημένη του Πηνελόπη και το θρόνο της Ιθάκης, για να ζήσουν πια όλοι μαζί (Λαέρτης, Οδυσσέας, Πηνελόπη, Τηλέμαχος) ευτυχισμένοι, με την επέμβαση της Αθηνάς, που σταματά τον πόλεμο και θέτει ανάμεσα στη βασιλική οικογένεια και τους υπηκόους του βασιλείου πιστούς αγάπης όρκους.

Το μίσος και η εχθρότητα ανάμεσα στους ανθρώπους έχει ηττηθεί από την ομόνοια και την αγάπη.

Δ.Κ.ΑΡΑΜΠΑΤΖΗΣ

,