Ο αετός, το ιερό πουλί του Δία, στα έπη του Ομήρου
Η γνωριμία του ανθρώπου με τα πουλιά είναι τόσο παλιά όσο και ύπαρξή του. Στην αρχή τα κυνήγησε για το νόστιμο κρέας τους και για το πολύχρωμο φτέρωμά τους. Βλέποντάς τα όμως καθημερινά να διασχίζουν χαρούμενα το γαλάζιο ουρανό ή να κελαηδούν δίπλα του στα σύδενδρα και να αναγαλλιάζουν την ψυχή του, να χτίζουν τις φωλιές τους, να γεννούν και να μεγαλώνουν με φροντίδα και στοργή του νεοσσούς τους, αισθάνθηκε την ανάγκη να εξημερώσει μερικά από αυτά και να τα κάνει οικόσιτα, αν και κάποια από αυτά, που τον μάγεψαν με τη μελωδία και το πολύχρωμο φτέρωμά τους, τα φυλάκισε σε κλουβιά, για να τα έχει κοντά του και να τα χαίρεται.
Αυτή η σχέση του με τα πουλιά, που πετούν λεύτερα στον ουρανό, τον ώθησε στη δημιουργία μύθων γύρω από την ύπαρξή τους και τις ιδιότητές τους. Τα απεικόνισε σε σπήλαια, τα έκανε σύμβολα και τα έθεσε στην υπηρεσία των θεών. Η κουκουβάγια (Γλαύκα) έγινε το ιερό πουλί της Αθηνάς Παλλάδας, σύμβολο της σοφίας, ο αετός, ο βασιλιάς των πουλιών, έγινε το ιερό πουλί και σύμβολο του υπέρτατου θεού, του Δία, που θεωρείται το τελειότατο των πτηνών, ενώ το γεράκι θεωρήθηκε ιερό πουλί του Απόλλωνα.
Ο ΄Ομηρος δεν είναι πουλολόγος ούτε κι ενδιαφέρεται για όλα τα πουλιά του ελλαδικού χώρου. Όχι γατί τα περιφρονεί, αντίθετα τα αγαπά και τα περιγράφει ,γα να ζωντανέψει μερικές εικόνες στην αφηγηματικό του λόγο. Αν τον συγκρίνουμε με τον Αριστοφάνη, εκατοντάδες χρόνων νεότερο του, θα διαπιστώσουμε πως στην κωμωδία του ΄Ορνιθες όχι μόνο παραθέτει ένα μακροσκελή κατάλογο πουλιών αλλά ταυτόχρονα προσδιορίζει και τη σχέση μερικών από αυτά με τους θεούς που λατρεύει. Ισχυρίζεται μάλιστα, μιλώντας ένας ήρωας της κωμωδίας στα πουλιά, ότι είναι παλιότερα από τους θεούς, γι’ αυτό και οι θεοί ως σύμβολα φορούν από ένα πουλί στο κεφάλι τους.
(Ορνιθες 513-517)
Και ο ίδιος ο Δίας, όπου βασιλεύει
τώρα, ένα αετοπούλι ψηλάθε φορεί
στο κεφάλι, ενώ αυτός διαφεντεύει.
Κουκουβάγια και η κόρη του έχει η Αθηνά,
μα και ο Απόλλωνας ένα γεράκι,
παραγιός γερακάρης σα να ήταν.
Ο Αριστοφάνης είναι πιθανό να αντλεί την πληροφορία του από το έπος, αφού εκεί για πρώτη φορά γίνεται αναφορά σε πουλιά, ως σύμβολα θεών. Ο ποιητής αναφέρεται, βέβαια, επιλεκτικά σε κάποια πουλιά, τα οποία με τις ιδιότητές τους βοηθούν στην παραστατικότερη και αμεσότερη αφήγηση του επικού μύθου. Άλλωστε, είναι γνωστό πως τα πουλιά στο έπος τα χρησιμοποιούν και οι θεοί, για να μεταμορφώνονται σ’ αυτά οι ίδιοι και για να μεταφέρουν μηνύματα στους ανθρώπους, ενώ οι άνθρωποι ως σημάδια, για να ερμηνεύουν τις προθέσεις των θεών όσον αφορά το μέλλον.
Έτσι ο αετός, το αρπακτικό πουλί με την οξυτάτη όραση, το κυρτό γαμψό ράμφος του, τα θανατηφόρα αγκιστροειδή νύχια του, που φωλιάζει σε απόκρημνους βράχους και πετά με τις τεράστιες φτερούγες του ψηλά (υψιπέτης) στον ουρανό, γίνεται το ιερό πουλί του Δία. Ο άνθρωπος θεωρεί τον αετό ως το κατ’ εξοχήν πουλί, με το οποίο ο Δίας αποκαλύπτει, μέσω των μάντεων, τη θέλησή του. Γι’ αυτό αποδίδει στο πουλί αυτό πολλά επίθετα, όπως: υψιπέτης, υψιπετήεις, αίθων, αγκυλοχείλης, μέλας, κάρτιστος, ώκιστος πετεηνών, τελειότατος πετεηνών και άλλα..
Ο υψιπέτης αετός, ο αετός που πετά ψηλά, πάνω από τα νέφη, και κοιτάζει κατάματα τον ήλιο, θεωρήθηκε αρχικά το ουράνιο ηλιακό σύμβολο και βασιλιάς των πουλιών του ουρανού. Αργότερα ο μύθος εμφάνισε τον αετό ως φορέα του θεϊκού όπλου του Δία, του κεραυνού, για να αποβεί τελικά το σύμβολο του υπέρτατου θεού και το πιο αγαπητό του πτηνό από όσα πετούν στον ουρανό.
(Ω 310).
Ος τε σοι αυτώ φίλτατος οιωνών.
Γιατί και σε σένα είναι ο αετός το πιο αγαπημένο πουλί.
Ο αετός στην παρομοίωση
Ο ποιητής, στην αφήγηση του επικού μύθου, χρησιμοποιεί τον αετό και τις θαυμάσιες ιδιότητές του, για να παρομοιάσει μ’ αυτές ιδιότητες θνητών ανθρώπων, βασιλιάδων, ηρώων κτλ.
Έτσι στη ραψωδία Ρ 673 κεξ. αναφέρεται στο Μενέλαο και παρομοιάζει την ερευνητική και αγωνιώδη ματιά του βασιλιά της Σπάρτης να βρει τον Αντίλοχο μέσα στο πλήθος, με εκείνη του οξυδερκή αετού που ρίχνει το βλέμμα του από ψηλά, αναζητώντας την τροφή του.
(Ρ.673-75)
Σαν είπε αυτά ο ξανθός Μενέλαος, ξεκίνησε να φύγει
στρέφοντας τα μάτια του τριγύρω σαν αετός, που λεν
πως έχει απ’ όλα τα πουλιά του ουρανού το πιο γερό μάτι,
που από ψηλά ακόμη, δεν του ξεφεύγει ο γρήγορος λαγός,
που έχει το γιατάκι του στο θάμνο,...
Έτσι κι εσένα τότε, ευγενικέ Μενέλαε, τα λαμπερά σου μάτια
γυρόφερναν παντού μες στο πυκνό το πλήθος των συντρόφων
μήπως και κάπου ιδείς ακόμα ζωντανό του Νέστορα το γιο,
τον Αντίλοχο.
Ο αετός όμως δεν είναι μόνο οξυδερκής αλλά και ταχύτατος στο πέταγμα και προλαβαίνει το θήραμά του. Αυτή την ιδιότητα εκμεταλλεύεται ο ποιητής και παρομοιάζει το γρήγορο τίναγμα φυγής του Αχιλλέα, για να σωθεί από τα ορμητικά νερά του ποταμού που απειλούσαν να τον πνίξουν, με την ορμή που πετάγεται ο μαύρος (μέλας) αετός, το ταχύτερο από όλα τα πουλιά, για να συλλάβει το θήραμά του..
Πηλείδης δ΄απόρουσεν, όσον τ’επί δουρός ερωή,
αιετού οίματ’ έχων μέλανος, του θηρητήρος,
ος θ’ άμα κάρτιστος τε και ώκιστος πετεηνών
τω εικώς ήιξεν, επί στήθεσσι δε χαλκός
σμερδαλέον κονάβιζεν.....( Φ 251-255)
Ο Πηλείδης πετάχτηκε μακριά, όσο η βολή του κονταριού,
έχοντας την ορμή του αρπακτικού μαύρου αετού, που είναι
το δυνατότερο απ’ όλα τα πουλιά και το ταχύτερο.
Έτσι πετάχτηκε, ίδιος αετός, και πάνω στο στήθος του ο χαλκός
βροντούσε φοβερά...
Ουσιαστικές υπηρεσίες του αετού
Οι ιδιότητες του αετού είναι σημαντικές, γιατί βοηθούν τον άνθρωπο να ρυθμίζει από το πέταγμά του καλύτερα τη ζωή του, λαμβάνοντας υπόψη τη θετική ή αρνητική στάση του θεού απέναντι στο αίτημά του. Και αυτό το αντιλαμβάνεται, αν ο αετός, το ιερό πουλί του Δία, πετά στα δεξιά του ή στα αριστερά του, την ώρα της θυσίας ή της προσευχής. Το πέταγμα του αετού ή του πτηνού γενικά δεξιά είναι σημάδι θετικό, ενώ το πέταγμα στ’ αριστερά είναι αρνητικό σημάδι. Τουλάχιστον έτσι το ερμηνεύουν οι μάντεις ή οι οιωνοσκόποι.
Αρνητικό σημάδι στέλνει ο Δίας στους Τρώες με τον αετό, όταν εκείνοι είναι έτοιμοι να διαβούν την τάφρο και να κάψουν τα καράβια των Αχαιών. Τότε, ένας αετός, με ένα φίδι στο ράμφος, πετά αριστερά τους και αφήνει το ερπετό να πέσει ανάμεσα στο στρατό, ενώ ο ίδιος κρώζοντας δυνατά απομακρύνεται με την πνοή του ανέμου.
Ο Πολυδάμας, φίλος του Έκτορα και οιωνοσκόπος, ερμηνεύοντας το συμβάν, λέει στον Έκτορα πως δεν είναι καλό σημάδι, γιατί και αν ακόμα οι Τρώες σπάσουν το τείχος των Αχαιών, δε θα γυρίσουν ξανά με τάξη απ’ τα καράβια.
(Μ 226-229).
Πολλούς γαρ Τρώων καταλείψομεν, ους κεν Αχαιοί
χαλκώ δηώσωσιν αμυνόμενοι περί νηών
ώδε χ’υποκρίναιτο θεοπρόπος, ος σάφα θυμώ
ειδείη τεράων και οι πειθοίατο λαοί
Πολλούς θα αφήσουμε Τρώες εκεί, νεκρούς απ’ το χαλκό
των Αχαιών, καθώς θα προασπίζουν τα καράβια τους.
Αυτά θ’ αποκρινόταν ένας μάντης, που θα ’ξερε καλά
τα θεϊκά σημάδια και θ’ άκουγε τη συμβουλή του ο κόσμος.
Τα σημάδια λέει ξεκάθαρα στον ΄Εκτορα δεν επιτρέπουν την επίθεσή μας. Ας μην την επιχειρήσουμε μήπως και αποβεί σε βάρος μας.
Απαντώντας όμως ο Έκτορας, που είναι περισσότερο ρεαλιστής, του λέει πως δεν πιστεύει σε σημάδια και οιωνούς είτε έρχονται από δεξιά είτε από αριστερά. Εκείνο που ξέρει καλά είναι πως ένας άριστος οιωνός είναι, να πολεμά κανείς για την πατρίδα.
(Μ 237-243).
τύνη δ’ οιωνοίσι τανυπτερύγεσσι κελεύεις
πείθεσθαι, των ου τι μετατρέπομ’ ουδ’ αλεγίζω,
εί τ’ επί δεξί’ ίωσι προς ηώ τ’ ηέλιόν τε,
ει τ’ αριστερά τοι γε ποτί ζόφον ηερόεντα.
ημείς δε μεγάλοιο Διός πειθώμεθα βουλή.
....
είς οιωνός άριστος, αμύνεσθαι περί πάτρης.
Κι εσύ μου λες να εμπιστευτώ τα μακροφτέρουγα πουλιά,
που εγώ γι’ αυτά δε νοιάζομαι κι ούτε τα λογαριάζω,
είτε δεξιά προς την αυγή και προς τον ήλιο πάνε
είτε και προς τ’ αριστερά στης δύσης το σκοτάδι.
Εμείς ας υπακούμε στου ύψιστου Δία τη βούληση.
.....
Ένας, ο πιο καλός οιωνός: να πολεμάς για την πατρίδα.
Μπορεί ο γενναίος πολεμιστής της Τροίας να είχε τη δική του άποψη για τους οιωνούς και τα δεξιά ή αριστερά πετάγματα των πτηνών, οι μάντεις όμως εξακολουθούσαν να πιστεύουν πως τα πτηνά, όπως ο αετός, ανάλογα με το πέταγμά τους δηλώνουν τη θετική ή αρνητική στάση των θεών για το μέλλον και την τύχη των ανθρώπων. Ήταν μια αντίληψη και πίστη βαθιά ριζωμένη στο λαό που εύκολα κανείς δεν μπορούσε να ξεριζώσει.
Καλό σημάδι είναι το πέταγμα του αετού από τα δεξιά, όπως συμβαίνει με τους Αχαιούς, που θεωρούν ότι ο όρνις που πετά από τα δεξιά δίνει θετική απάντηση στο πρόβλημά τους και αντλούν θάρρος από το γεγονός αυτό. Την περίπτωση αυτή αφηγείται ο ποιητής λίγο πριν αναμετρηθούν σε μονομαχία ο Έκτορας και ο Αίας.
Ο Αίας απειλεί τον Έκτορα και του λέει πως η πόλη του, η Τροία, μια μέρα θα πέσει στα χέρια των Αχαιών και τότε εκείνος θα ήθελε να έχει άλογα που θα τρέχανε γρηγορότερα από το πέταγμα του αετού. Και σαν είπε αυτά, πέταξε από τα δεξιά σημαδιακό πουλί και αναθάρρησε ο στρατός που περίμενε με αγωνία τη μονομαχία.
(Ν.823-825)
Ως άρα οι ειπόντι επέπτατο δεξιός όρνις
αιετός υψιπέτης επί δ’ ίαχε λαός Αχαιών
θάρσυνος οιωνώ...
Σαν είπε αυτά(ο Αίας), πέταξε από τα δεξιά σημαδιακό πουλί,
ένας αετός υψιπέτης, κι αμέσως κραύγασε των Αχαιών το πλήθος
παίρνοντας θάρρος για το καλό σημάδι.....
Μήπως δεξιό οιωνό δεν παρακαλεί και ο Πρίαμος να του στείλει ο Δίας, τώρα που αποφάσισε να πάει στη σκηνή του Αχιλλέα με πλούσια λύτρα και να ζητήσει το νεκρό σώμα του γιου του; Παρακαλεί το Δία να τον δει ο Αχιλλέας, ο φονιάς του γιου του, με συμπάθεια και αγάπη. Γι’ αυτό του χρειάζεται να του δοθεί η έγκριση του Δία με το δεξιό πέταγμα του θεϊκού πουλιού.
(Ω 308-321).
Ζευ πάτερ, Ίδηθεν μεδέων, κύδιστε, μέγιστε,
δος μ’ ες Αχιλλήος φίλον ελθείν ήδ’ελεεινόν,
πέμψον δ΄οιωνόν, ταχύν άγγελον, ος τε σοι αυτώ
φίλτατος οιωνών, και εύ κράτος εστί μέγιστον,
δεξιόν όφρα μεν αυτός εν οφθαλμοίσι νηοήσας
τω πίσυνος επί νήας ίω Δαναών ταχυπώλων.
Ως έφατ’ ευχόμενος, του δ’ έκλυε μητίετα Ζευς
αυτίκα δ’ αιετόν ήκε, τελειότατον πτηνών
......
δεξιός αίξας υπέρ άστεος. οι δε ιδόντες
γήθησαν, και πάσιν εν φρεσί θυμός ιάνθη.
Πατέρα Δία, τρισένδοξε, μεγάλε, που από την Ίδη κυβερνάς
σαν πάω στον Αχιλλέα, κάμε να βρω αγάπη και συμπόνια
και στείλε μου, ταχύ αγγελιαφόρο, το όρνιο,
το πιο αγαπημένο σου κι απ’ όλα το πιο δυνατό,
να’ρθει από τα δεξιά και, σαν το ιδώ ο ίδιος με τα μάτια μου,
με αυτό οδηγό να πάω στα πλοία των Δαναών των ταχυπώλων.
Αυτά είπε, κι ο παντογνώστης Δίας ακούει την προσευχή του
και στέλνει ευθύς έναν αετό, το πιο τέλειο απ’ τα πτηνά.
...................
από τα δεξιά τους εμφανίστηκε πάνω από τη πόλη ορμώντας
τον είδανε και χάρηκαν, γαλήνεψε η ψυχή τους.
Τα παραδείγματα είναι πολλά. Θα παραθέσουμε όμως μερικά όπως τα επιλέξαμε από τις σελίδες των δύο επών, της Ιλιάδας και της Οδύσσειας.
Στην Ιλιάδα διαβάζουμε:
Όρνις που πετά δεξιά:
(Ν 821).
ως άρα οι ειπόντι επέπτατο δεξιός όρνις,
αιετός υψιπέτης επί δ’ ίαχε λαός Αχαιών
θάρσυνος οιωνώ...
Σαν είπε αυτά(ο Αίας), πέταξε από τα δεξιά σημαδιακό πουλί,
ένας αετός ψηλά πετώντας, κι αμέσως κραύγασε των Αχαιών το πλήθος,
παίρνοντας θάρρος για το καλό σημάδι...
(Ω 219).
μη μ’ εθέλοντ’ κατερύκανε, μηδέ μοι αυτή
όρνις ενί μεγάροισι κακός πέλευ ουδέ με πείσεις.
Τότε λέει ο Πρίαμος στην Εκάβη.
«Η θέλησή μου είναι να πάω, μη μ’ εμποδίζεις, μη γίνεσαι
μες στο σπίτι κακοσήμαδο πουλί δε θα με πείσεις».
Στην Οδύσσεια διαβάζουμε:
Όρνις που πετά δεξιά:
Ο Τηλέμαχος ευχαριστεί το Νέστορα για τη φιλοξενία και για την ευχή που του έδωσε να βρει τον πατέρα του.
(ο.160).
ως άρα οι ειπόντι επέπτατο δεξιός όρνις,
αιετός αργήν χήνα φέρων ονύχεσσι πέλωρον,
ήμερον εξ αυλής, οι δ’ ιύζοντες έποντο
ανέρες ηδέ γυναίκες ο δε σφίσιν εγγύθεν ελθών
δεξιός ήιξε πρόσθ’ ίππων. οι δε ιδόντες
γήθησαν....
Έτσι όπως είπε, ένας αετός δεξιά γοργοπετούσε,
αετός που’ χε στα νύχια του λευκή μεγάλη χήνα
σπιτοθρεμμένη κι ήμερη και με φωνές ξοπίσω
γυναίκες κι άντρες έτρεχαν. Κι ως ζύγωσε κοντά τους,
βουτάει δεξιά τους στ’ άλογα μπροστά και μ’ αναγάλλια
τον είδαν και τους έγιανε μέσα η καρδιά στα στήθια.
Μιλά ο Θεοκλύμενος και ερμηνεύει το πέταγμα του πουλιού από τα δεξιά τους .
(ο 531).
Τηλέμαχ’ ου τοι άνευ θεού έπτατο δεξιός όρνις
έγνων γαρ μιν ες άντα ιδών οιωνόν εόντα.
υμετέρου δ’ ουκ έστι γένευς βασιλεύτερον άλλο
εν δήμω Ιθάκης, αλλ’ υμείς καρτεροί αιεί.
Απ’ το θεό, Τηλέμαχε, το όρνιο δεξιά πετούσε.
Κι ως το είδα, το κατάλαβα πως ήτανε σημάδι.
Άλλη βασιλικότερη δεν είναι απ’ τη γενιά σου
σ’ όλο το Θιάκι. Αιώνια σεις οι βασιλιάδες θα ’στε.
Όρνις που πετά αριστερά:
(υ 243).
Κι ενώ οι μνηστήρες κουβεντιάζουν το θάνατο του Τηλέμαχου, όταν θα επιστρέψει στο νησί του από το ταξίδι του στην Πύλο και τη Σπάρτη, ξαφνικά πέταξε από τα αριστερά ένας αετός.
... αυτάρ ο τοίσιν αριστερός ήλυθεν όρνις
αιετός υψιπέτης, έχε δε τήρωνα πέλειαν.
τοίσιν δ’ Αμφίνομος αγορήσατο και μετέειπεν
«ω φίλοι, ουχ ημίν συνθευσεται ήδε γε βουλή,
Τηλεμάχοιο φόνος......
...Μα να ένα όρνιο φάνηκε ζερβά τους που πετούσε,
αψηλοπέταχρος αετός, κρατώντας περιστέρι.
Αμέσως ο Αμφίνομος πήρε το λόγο κι είπε:
«Αδέλφια, αυτή μας η βουλή δε θα τελεσφορήσει,
του Τηλεμάχου ο σκοτωμός...
Άλλες περιπτώσεις:
(τ 538)
Αετός αγκυλοχείλης
ελθών δ’ εξ όρεος μέγας αετός αγκυλοχείλης
πάσι κατ’ αυχένας ήξε και έκτανεν οι δε κέχυντο
αθρόοι εν μεγάροις, ο δ’ αιθέρα δίαν αέρθη.
Κι ένας αετός περήφανος, αετός καμπουρομύτης,
χίμηξε από ψηλή κορφή κι έκοψε το λαιμό τους,
κι όλες σωρός τεντώθηκαν, και στο γαλάζιο αιθέρα
πέταξε πάλε κι έφυγε
(ω 538)
Αετός υψιπετήεις
σμερδαλέον δ’ εβόησε πολύτλας δίος Οδυσσεύς,
οίμησεν δε αλείς ως τ’ αιετός υψιπετήεις.
Χούγιαξε τότε ο θεϊκός πολύπαθος Οδυσσέας
κι αφού μαζεύτηκε χιμάει σαν κυνηγάρικο όρνιο.
Ο Κίρκος, το γεράκι
Σε κάποια σημεία της Ιλιάδας, αντί του αετού, αναφέρεται ένα άλλο πτηνό ο κίρκος, δηλαδή το γεράκι.
Παρομοιάζονται με τις ιδιότητές του οι ενέργειες του Αχιλλέα και η φυγή των Αχαιών μπροστά στην πολεμική ορμή του Αινεία και του Έκτορα.
Στην Ιλιάδα
(Χ 139).
Πρόκειται για την καταδίωξη του Έκτορα από τον Αχιλλέα.
Πηλείδης δ’ επόρουσε ποσί κραιπνοίσι πεποιθώς.
ηύτε κίρκος όρεσφιν, ελαφρότατος πετεηνών,
ρηιδίως οίμησε μετά τρήρωνα πέλειαν
η δε θ’ ύπαιθα φοβείται, ο δ’ εγγύθεν οξύ λεληκώς
τάρφε’ επαϊσσει, ελέειν τε ε θυμός ανώγει
ως άρ’ ο γ’εμμεμαώς ιθύς πέτετο, τρέσε δ’ Έκτωρ
τείχος ύπο Τρώων, λαιψηρά δε γούνατ’ ενώμα.
Ο Αχιλλέας ορμάει πίσω του έχοντας εμπιστοσύνη στα γοργά του πόδια.
Όπως γεράκι στα βουνά, απ’ τα πουλιά το πιο ταχύ, χιμάει εύκολα
σε τρομαγμένη περιστέρα κι όπως αυτή πετάει μπροστά, εκείνο
με άγριες κραυγές ορμάει πίσω της αδιάκοπα, θέλοντας να την πιάσει
ίδια κι αυτός ακράτητος τον πήρε κατά πόδας, κι ο Έκτωρ τρομαγμένος
κάτω απ’ των Τρώων το τείχος έφευγε με πόδια γοργοκίνητα..(παρομοίωση)
(Ρ 757).
...ως τε ψαρών νέφος έρχεται ηέ κολοιών,
ούλον κεκληγότες, ότε προίδωσιν ιόντα
κίρκον, ο τε σμικρήσι φόνον φέρει ορνίθεσσιν,
ως αρ’ υπ’ Αινεία τε και Έκτορι κούροι Αχαιών
ούλον κεκληγότες ίσαν, λήθοντο δε χάρμης.
Κι αυτοί, όπως πετούν ψαρόνια σύννεφο ή καλιακούδες,
που κρώζουν τρομαγμένα, όταν ιδούν από μακριά να έρχεται
γεράκι, που προμηνάει στα μικροπούλια θάνατο,
έτσι μπρος στον Αινεία και στον Έκτορα οι γιοι των Αχαιών
έφευγαν κραυγάζοντας αδιάκοπα, τη μάχη είχαν ξεχάσει.
Στην Οδύσσεια
Το δεξιό πέταγμα του πουλιού (κίρκου) είναι καλό σημάδι.
(0-525)
Ο Τηλέμαχος, αποχωριζόμενος το Θεοκλύμενο, βλέπει να πετά από τα δεξιά τους ένα όρνιο. Ερμηνεύοντας το σημάδι λέει στον Τηλέμαχο πως είναι καλό σημάδι.
ως άρα οι ειπόντι επέπτατο δεξιός όρνις,
κίρκος, Απόλλωνος ταχύς άγγελοςεν δε πόδεσσι
τίλλε πέλειαν έχων, κατά δε πτερά χεύεν έραζε
μεσσηγύς νηός τε και αυτού Τηλεμάχοιο.
Τηλέμαχ’, ου τοι άνευ θεού έπτατο δεξιός όρνις
έγνων γαρ μιν ες άντα ιδών οιωνόν εόντα.
υμέτερου δ’ ουκ έστι γενεύς βασιλεύτερον άλλο
εν δήμω ιθάκης, αλλ’ υμείς καρτεροί αιεί.
Είπε και πέταξε άξαφνα προς τα δεξιά το όρνιο,
γεράκι, του Απόλλωνα γοργός μαντατοφόρος.
Βαστούσε με τα νύχια του ένα άγριο περιστέρι
και του μαδούσε τα φτερά και τα σκορπούσε κάτω,
του Τηλέμαχο ανάμεσα και του τρεχαντηριού του.
.......................
Θεοκλύμενος:
Απ’το θεό Τηλέμαχε το όρνιο δεξιά πετούσε.
κι ως το είδα κατάλαβα πως ήταν σημάδι.
Άλλη βασιλικότερη δεν είναι απ’ τη γενιά σου
σ’ όλο το Θιάκι.Αιώνια σεις οι βασιλιάδες θα’στε.
Ο αετός στα όνειρα
Θα κλείσουμε το σημείωμά μας με μια ακόμη αναφορά του ποιητή στον αετό. Ο αετός στα όνειρα του ανθρώπου και συγκεκριμένα στα όνειρα της πιστής Πηνελόπης.
Ο Οδυσσέας, μετά από τόσες περιπλανήσεις και κινδύνους έφτασε στην Ιθάκη και γυροφέρνει στο παλάτι του ως ζητιάνος. Η Πηνελόπη τον έχει υπό την προστασία της και του εμπιστεύεται κάποια όνειρά της. Σε ένα από αυτά του αφηγείται ένα σημαδιακό όνειρο που ήταν αποκαλυπτικό από μόνο του και δε χρειαζόταν ερμηνευτή. Είδε λέει στο όνειρό της να ορμά από ψηλά ένας αετός στις χήνες του σπιτιού της και να τις αποτελειώνει όλες. Μετά να απομακρύνεται και να επανέρχεται καθίζοντας στη στέγη του παλατιού και παίρνοντας ανθρώπινη λαλιά να της εξηγεί το όνειρο, λέγοντάς της πως οι χήνες ήταν οι μνηστήρες και ο αετός ο Οδυσσέας, που γύρισε στην Ιθάκη και θα τους εξοντώσει.
(τ 545).
Θάρσει, Ικαρίου κούρη τηλεκλειτοίο
ουκ όναρ, αλλ’ ύπαρ εσθλόν, ο τοι τετελέσμενον έσται.
χήνες μεν μνηστήρες, εγώ δε τοι αιετός όρνις
ήα πάρος, νυν αύτε τεός πόσις ειλήλουθα,
ος πάσι μνηστήρσιν αεικέα πότμον εφήσω.
Ω Πηνελόπη, μη χολιάς κι όνειρο αυτό δεν ήταν,
μον’ ήτανόραμα καλόπου θ’ αληθέψει. Οι χήνες
είναι οι μνηστήρες κι ο αετός ο άντρας σου είμαι ο ίδιος,
πόφτασα θάνατο σκληρό να φέρω στους μνηστήρες.
Με όσα ως εδώ εκθέσαμε για τον αετό και τη σημασία που έχει στο έπος, ασφαλώς δεν εξαντλήσαμε το θέμα, οπωσδήποτε όμως δώσαμε μια σαφή εικόνα με τα πολλά παραδείγματα που παραθέσαμε και ο αναγνώστης ίσως μπορέσει να κάνει τις δικές του παρατηρήσεις επί του θέματος, που είναι σίγουρο ότι κάποιες διέφυγαν της προσοχής και του σχολιασμού μας.
Πάντως, ο ποιητής εκμεταλλεύτηκε αριστουργηματικά τις ιδιότητες του αετού και από απλό πουλί το εμφάνισε ως ιερό πουλί του Δία, το χρησιμοποίησε ως μέσο ή αγγελιαφόρο, για να δηλώνει τη βούλησή του και τέλος του έδωσε ανθρώπινη λαλιά, για να εξηγήσει το ίδιο και να διαβεβαιώσει την Πηνελόπη πως το το όνειρο που είδε στον ύπνο της σε λίγο θα γίνει αληθινό.
Τα μεταφρασμένα κείμενα αντλήθηκαν από το βιβλίο: Ομήρου Ιλιάδα. Μετάφραση Γ. Κόραβος- Χ. Δρόσου, Εκδόσεις Σοκόλη, ενώ της Οδύσσειας από τη μετάφραση Ζήσιμου Σίδερη , ΟΕΔΒ. Αθήνα.
Δ. Κ. ΑΡΑΜΠΑΤΖΗΣ
Η γνωριμία του ανθρώπου με τα πουλιά είναι τόσο παλιά όσο και ύπαρξή του. Στην αρχή τα κυνήγησε για το νόστιμο κρέας τους και για το πολύχρωμο φτέρωμά τους. Βλέποντάς τα όμως καθημερινά να διασχίζουν χαρούμενα το γαλάζιο ουρανό ή να κελαηδούν δίπλα του στα σύδενδρα και να αναγαλλιάζουν την ψυχή του, να χτίζουν τις φωλιές τους, να γεννούν και να μεγαλώνουν με φροντίδα και στοργή του νεοσσούς τους, αισθάνθηκε την ανάγκη να εξημερώσει μερικά από αυτά και να τα κάνει οικόσιτα, αν και κάποια από αυτά, που τον μάγεψαν με τη μελωδία και το πολύχρωμο φτέρωμά τους, τα φυλάκισε σε κλουβιά, για να τα έχει κοντά του και να τα χαίρεται.
Αυτή η σχέση του με τα πουλιά, που πετούν λεύτερα στον ουρανό, τον ώθησε στη δημιουργία μύθων γύρω από την ύπαρξή τους και τις ιδιότητές τους. Τα απεικόνισε σε σπήλαια, τα έκανε σύμβολα και τα έθεσε στην υπηρεσία των θεών. Η κουκουβάγια (Γλαύκα) έγινε το ιερό πουλί της Αθηνάς Παλλάδας, σύμβολο της σοφίας, ο αετός, ο βασιλιάς των πουλιών, έγινε το ιερό πουλί και σύμβολο του υπέρτατου θεού, του Δία, που θεωρείται το τελειότατο των πτηνών, ενώ το γεράκι θεωρήθηκε ιερό πουλί του Απόλλωνα.
Ο ΄Ομηρος δεν είναι πουλολόγος ούτε κι ενδιαφέρεται για όλα τα πουλιά του ελλαδικού χώρου. Όχι γατί τα περιφρονεί, αντίθετα τα αγαπά και τα περιγράφει ,γα να ζωντανέψει μερικές εικόνες στην αφηγηματικό του λόγο. Αν τον συγκρίνουμε με τον Αριστοφάνη, εκατοντάδες χρόνων νεότερο του, θα διαπιστώσουμε πως στην κωμωδία του ΄Ορνιθες όχι μόνο παραθέτει ένα μακροσκελή κατάλογο πουλιών αλλά ταυτόχρονα προσδιορίζει και τη σχέση μερικών από αυτά με τους θεούς που λατρεύει. Ισχυρίζεται μάλιστα, μιλώντας ένας ήρωας της κωμωδίας στα πουλιά, ότι είναι παλιότερα από τους θεούς, γι’ αυτό και οι θεοί ως σύμβολα φορούν από ένα πουλί στο κεφάλι τους.
(Ορνιθες 513-517)
Και ο ίδιος ο Δίας, όπου βασιλεύει
τώρα, ένα αετοπούλι ψηλάθε φορεί
στο κεφάλι, ενώ αυτός διαφεντεύει.
Κουκουβάγια και η κόρη του έχει η Αθηνά,
μα και ο Απόλλωνας ένα γεράκι,
παραγιός γερακάρης σα να ήταν.
Ο Αριστοφάνης είναι πιθανό να αντλεί την πληροφορία του από το έπος, αφού εκεί για πρώτη φορά γίνεται αναφορά σε πουλιά, ως σύμβολα θεών. Ο ποιητής αναφέρεται, βέβαια, επιλεκτικά σε κάποια πουλιά, τα οποία με τις ιδιότητές τους βοηθούν στην παραστατικότερη και αμεσότερη αφήγηση του επικού μύθου. Άλλωστε, είναι γνωστό πως τα πουλιά στο έπος τα χρησιμοποιούν και οι θεοί, για να μεταμορφώνονται σ’ αυτά οι ίδιοι και για να μεταφέρουν μηνύματα στους ανθρώπους, ενώ οι άνθρωποι ως σημάδια, για να ερμηνεύουν τις προθέσεις των θεών όσον αφορά το μέλλον.
Έτσι ο αετός, το αρπακτικό πουλί με την οξυτάτη όραση, το κυρτό γαμψό ράμφος του, τα θανατηφόρα αγκιστροειδή νύχια του, που φωλιάζει σε απόκρημνους βράχους και πετά με τις τεράστιες φτερούγες του ψηλά (υψιπέτης) στον ουρανό, γίνεται το ιερό πουλί του Δία. Ο άνθρωπος θεωρεί τον αετό ως το κατ’ εξοχήν πουλί, με το οποίο ο Δίας αποκαλύπτει, μέσω των μάντεων, τη θέλησή του. Γι’ αυτό αποδίδει στο πουλί αυτό πολλά επίθετα, όπως: υψιπέτης, υψιπετήεις, αίθων, αγκυλοχείλης, μέλας, κάρτιστος, ώκιστος πετεηνών, τελειότατος πετεηνών και άλλα..
Ο υψιπέτης αετός, ο αετός που πετά ψηλά, πάνω από τα νέφη, και κοιτάζει κατάματα τον ήλιο, θεωρήθηκε αρχικά το ουράνιο ηλιακό σύμβολο και βασιλιάς των πουλιών του ουρανού. Αργότερα ο μύθος εμφάνισε τον αετό ως φορέα του θεϊκού όπλου του Δία, του κεραυνού, για να αποβεί τελικά το σύμβολο του υπέρτατου θεού και το πιο αγαπητό του πτηνό από όσα πετούν στον ουρανό.
(Ω 310).
Ος τε σοι αυτώ φίλτατος οιωνών.
Γιατί και σε σένα είναι ο αετός το πιο αγαπημένο πουλί.
Ο αετός στην παρομοίωση
Ο ποιητής, στην αφήγηση του επικού μύθου, χρησιμοποιεί τον αετό και τις θαυμάσιες ιδιότητές του, για να παρομοιάσει μ’ αυτές ιδιότητες θνητών ανθρώπων, βασιλιάδων, ηρώων κτλ.
Έτσι στη ραψωδία Ρ 673 κεξ. αναφέρεται στο Μενέλαο και παρομοιάζει την ερευνητική και αγωνιώδη ματιά του βασιλιά της Σπάρτης να βρει τον Αντίλοχο μέσα στο πλήθος, με εκείνη του οξυδερκή αετού που ρίχνει το βλέμμα του από ψηλά, αναζητώντας την τροφή του.
(Ρ.673-75)
Σαν είπε αυτά ο ξανθός Μενέλαος, ξεκίνησε να φύγει
στρέφοντας τα μάτια του τριγύρω σαν αετός, που λεν
πως έχει απ’ όλα τα πουλιά του ουρανού το πιο γερό μάτι,
που από ψηλά ακόμη, δεν του ξεφεύγει ο γρήγορος λαγός,
που έχει το γιατάκι του στο θάμνο,...
Έτσι κι εσένα τότε, ευγενικέ Μενέλαε, τα λαμπερά σου μάτια
γυρόφερναν παντού μες στο πυκνό το πλήθος των συντρόφων
μήπως και κάπου ιδείς ακόμα ζωντανό του Νέστορα το γιο,
τον Αντίλοχο.
Ο αετός όμως δεν είναι μόνο οξυδερκής αλλά και ταχύτατος στο πέταγμα και προλαβαίνει το θήραμά του. Αυτή την ιδιότητα εκμεταλλεύεται ο ποιητής και παρομοιάζει το γρήγορο τίναγμα φυγής του Αχιλλέα, για να σωθεί από τα ορμητικά νερά του ποταμού που απειλούσαν να τον πνίξουν, με την ορμή που πετάγεται ο μαύρος (μέλας) αετός, το ταχύτερο από όλα τα πουλιά, για να συλλάβει το θήραμά του..
Πηλείδης δ΄απόρουσεν, όσον τ’επί δουρός ερωή,
αιετού οίματ’ έχων μέλανος, του θηρητήρος,
ος θ’ άμα κάρτιστος τε και ώκιστος πετεηνών
τω εικώς ήιξεν, επί στήθεσσι δε χαλκός
σμερδαλέον κονάβιζεν.....( Φ 251-255)
Ο Πηλείδης πετάχτηκε μακριά, όσο η βολή του κονταριού,
έχοντας την ορμή του αρπακτικού μαύρου αετού, που είναι
το δυνατότερο απ’ όλα τα πουλιά και το ταχύτερο.
Έτσι πετάχτηκε, ίδιος αετός, και πάνω στο στήθος του ο χαλκός
βροντούσε φοβερά...
Ουσιαστικές υπηρεσίες του αετού
Οι ιδιότητες του αετού είναι σημαντικές, γιατί βοηθούν τον άνθρωπο να ρυθμίζει από το πέταγμά του καλύτερα τη ζωή του, λαμβάνοντας υπόψη τη θετική ή αρνητική στάση του θεού απέναντι στο αίτημά του. Και αυτό το αντιλαμβάνεται, αν ο αετός, το ιερό πουλί του Δία, πετά στα δεξιά του ή στα αριστερά του, την ώρα της θυσίας ή της προσευχής. Το πέταγμα του αετού ή του πτηνού γενικά δεξιά είναι σημάδι θετικό, ενώ το πέταγμα στ’ αριστερά είναι αρνητικό σημάδι. Τουλάχιστον έτσι το ερμηνεύουν οι μάντεις ή οι οιωνοσκόποι.
Αρνητικό σημάδι στέλνει ο Δίας στους Τρώες με τον αετό, όταν εκείνοι είναι έτοιμοι να διαβούν την τάφρο και να κάψουν τα καράβια των Αχαιών. Τότε, ένας αετός, με ένα φίδι στο ράμφος, πετά αριστερά τους και αφήνει το ερπετό να πέσει ανάμεσα στο στρατό, ενώ ο ίδιος κρώζοντας δυνατά απομακρύνεται με την πνοή του ανέμου.
Ο Πολυδάμας, φίλος του Έκτορα και οιωνοσκόπος, ερμηνεύοντας το συμβάν, λέει στον Έκτορα πως δεν είναι καλό σημάδι, γιατί και αν ακόμα οι Τρώες σπάσουν το τείχος των Αχαιών, δε θα γυρίσουν ξανά με τάξη απ’ τα καράβια.
(Μ 226-229).
Πολλούς γαρ Τρώων καταλείψομεν, ους κεν Αχαιοί
χαλκώ δηώσωσιν αμυνόμενοι περί νηών
ώδε χ’υποκρίναιτο θεοπρόπος, ος σάφα θυμώ
ειδείη τεράων και οι πειθοίατο λαοί
Πολλούς θα αφήσουμε Τρώες εκεί, νεκρούς απ’ το χαλκό
των Αχαιών, καθώς θα προασπίζουν τα καράβια τους.
Αυτά θ’ αποκρινόταν ένας μάντης, που θα ’ξερε καλά
τα θεϊκά σημάδια και θ’ άκουγε τη συμβουλή του ο κόσμος.
Τα σημάδια λέει ξεκάθαρα στον ΄Εκτορα δεν επιτρέπουν την επίθεσή μας. Ας μην την επιχειρήσουμε μήπως και αποβεί σε βάρος μας.
Απαντώντας όμως ο Έκτορας, που είναι περισσότερο ρεαλιστής, του λέει πως δεν πιστεύει σε σημάδια και οιωνούς είτε έρχονται από δεξιά είτε από αριστερά. Εκείνο που ξέρει καλά είναι πως ένας άριστος οιωνός είναι, να πολεμά κανείς για την πατρίδα.
(Μ 237-243).
τύνη δ’ οιωνοίσι τανυπτερύγεσσι κελεύεις
πείθεσθαι, των ου τι μετατρέπομ’ ουδ’ αλεγίζω,
εί τ’ επί δεξί’ ίωσι προς ηώ τ’ ηέλιόν τε,
ει τ’ αριστερά τοι γε ποτί ζόφον ηερόεντα.
ημείς δε μεγάλοιο Διός πειθώμεθα βουλή.
....
είς οιωνός άριστος, αμύνεσθαι περί πάτρης.
Κι εσύ μου λες να εμπιστευτώ τα μακροφτέρουγα πουλιά,
που εγώ γι’ αυτά δε νοιάζομαι κι ούτε τα λογαριάζω,
είτε δεξιά προς την αυγή και προς τον ήλιο πάνε
είτε και προς τ’ αριστερά στης δύσης το σκοτάδι.
Εμείς ας υπακούμε στου ύψιστου Δία τη βούληση.
.....
Ένας, ο πιο καλός οιωνός: να πολεμάς για την πατρίδα.
Μπορεί ο γενναίος πολεμιστής της Τροίας να είχε τη δική του άποψη για τους οιωνούς και τα δεξιά ή αριστερά πετάγματα των πτηνών, οι μάντεις όμως εξακολουθούσαν να πιστεύουν πως τα πτηνά, όπως ο αετός, ανάλογα με το πέταγμά τους δηλώνουν τη θετική ή αρνητική στάση των θεών για το μέλλον και την τύχη των ανθρώπων. Ήταν μια αντίληψη και πίστη βαθιά ριζωμένη στο λαό που εύκολα κανείς δεν μπορούσε να ξεριζώσει.
Καλό σημάδι είναι το πέταγμα του αετού από τα δεξιά, όπως συμβαίνει με τους Αχαιούς, που θεωρούν ότι ο όρνις που πετά από τα δεξιά δίνει θετική απάντηση στο πρόβλημά τους και αντλούν θάρρος από το γεγονός αυτό. Την περίπτωση αυτή αφηγείται ο ποιητής λίγο πριν αναμετρηθούν σε μονομαχία ο Έκτορας και ο Αίας.
Ο Αίας απειλεί τον Έκτορα και του λέει πως η πόλη του, η Τροία, μια μέρα θα πέσει στα χέρια των Αχαιών και τότε εκείνος θα ήθελε να έχει άλογα που θα τρέχανε γρηγορότερα από το πέταγμα του αετού. Και σαν είπε αυτά, πέταξε από τα δεξιά σημαδιακό πουλί και αναθάρρησε ο στρατός που περίμενε με αγωνία τη μονομαχία.
(Ν.823-825)
Ως άρα οι ειπόντι επέπτατο δεξιός όρνις
αιετός υψιπέτης επί δ’ ίαχε λαός Αχαιών
θάρσυνος οιωνώ...
Σαν είπε αυτά(ο Αίας), πέταξε από τα δεξιά σημαδιακό πουλί,
ένας αετός υψιπέτης, κι αμέσως κραύγασε των Αχαιών το πλήθος
παίρνοντας θάρρος για το καλό σημάδι.....
Μήπως δεξιό οιωνό δεν παρακαλεί και ο Πρίαμος να του στείλει ο Δίας, τώρα που αποφάσισε να πάει στη σκηνή του Αχιλλέα με πλούσια λύτρα και να ζητήσει το νεκρό σώμα του γιου του; Παρακαλεί το Δία να τον δει ο Αχιλλέας, ο φονιάς του γιου του, με συμπάθεια και αγάπη. Γι’ αυτό του χρειάζεται να του δοθεί η έγκριση του Δία με το δεξιό πέταγμα του θεϊκού πουλιού.
(Ω 308-321).
Ζευ πάτερ, Ίδηθεν μεδέων, κύδιστε, μέγιστε,
δος μ’ ες Αχιλλήος φίλον ελθείν ήδ’ελεεινόν,
πέμψον δ΄οιωνόν, ταχύν άγγελον, ος τε σοι αυτώ
φίλτατος οιωνών, και εύ κράτος εστί μέγιστον,
δεξιόν όφρα μεν αυτός εν οφθαλμοίσι νηοήσας
τω πίσυνος επί νήας ίω Δαναών ταχυπώλων.
Ως έφατ’ ευχόμενος, του δ’ έκλυε μητίετα Ζευς
αυτίκα δ’ αιετόν ήκε, τελειότατον πτηνών
......
δεξιός αίξας υπέρ άστεος. οι δε ιδόντες
γήθησαν, και πάσιν εν φρεσί θυμός ιάνθη.
Πατέρα Δία, τρισένδοξε, μεγάλε, που από την Ίδη κυβερνάς
σαν πάω στον Αχιλλέα, κάμε να βρω αγάπη και συμπόνια
και στείλε μου, ταχύ αγγελιαφόρο, το όρνιο,
το πιο αγαπημένο σου κι απ’ όλα το πιο δυνατό,
να’ρθει από τα δεξιά και, σαν το ιδώ ο ίδιος με τα μάτια μου,
με αυτό οδηγό να πάω στα πλοία των Δαναών των ταχυπώλων.
Αυτά είπε, κι ο παντογνώστης Δίας ακούει την προσευχή του
και στέλνει ευθύς έναν αετό, το πιο τέλειο απ’ τα πτηνά.
...................
από τα δεξιά τους εμφανίστηκε πάνω από τη πόλη ορμώντας
τον είδανε και χάρηκαν, γαλήνεψε η ψυχή τους.
Τα παραδείγματα είναι πολλά. Θα παραθέσουμε όμως μερικά όπως τα επιλέξαμε από τις σελίδες των δύο επών, της Ιλιάδας και της Οδύσσειας.
Στην Ιλιάδα διαβάζουμε:
Όρνις που πετά δεξιά:
(Ν 821).
ως άρα οι ειπόντι επέπτατο δεξιός όρνις,
αιετός υψιπέτης επί δ’ ίαχε λαός Αχαιών
θάρσυνος οιωνώ...
Σαν είπε αυτά(ο Αίας), πέταξε από τα δεξιά σημαδιακό πουλί,
ένας αετός ψηλά πετώντας, κι αμέσως κραύγασε των Αχαιών το πλήθος,
παίρνοντας θάρρος για το καλό σημάδι...
(Ω 219).
μη μ’ εθέλοντ’ κατερύκανε, μηδέ μοι αυτή
όρνις ενί μεγάροισι κακός πέλευ ουδέ με πείσεις.
Τότε λέει ο Πρίαμος στην Εκάβη.
«Η θέλησή μου είναι να πάω, μη μ’ εμποδίζεις, μη γίνεσαι
μες στο σπίτι κακοσήμαδο πουλί δε θα με πείσεις».
Στην Οδύσσεια διαβάζουμε:
Όρνις που πετά δεξιά:
Ο Τηλέμαχος ευχαριστεί το Νέστορα για τη φιλοξενία και για την ευχή που του έδωσε να βρει τον πατέρα του.
(ο.160).
ως άρα οι ειπόντι επέπτατο δεξιός όρνις,
αιετός αργήν χήνα φέρων ονύχεσσι πέλωρον,
ήμερον εξ αυλής, οι δ’ ιύζοντες έποντο
ανέρες ηδέ γυναίκες ο δε σφίσιν εγγύθεν ελθών
δεξιός ήιξε πρόσθ’ ίππων. οι δε ιδόντες
γήθησαν....
Έτσι όπως είπε, ένας αετός δεξιά γοργοπετούσε,
αετός που’ χε στα νύχια του λευκή μεγάλη χήνα
σπιτοθρεμμένη κι ήμερη και με φωνές ξοπίσω
γυναίκες κι άντρες έτρεχαν. Κι ως ζύγωσε κοντά τους,
βουτάει δεξιά τους στ’ άλογα μπροστά και μ’ αναγάλλια
τον είδαν και τους έγιανε μέσα η καρδιά στα στήθια.
Μιλά ο Θεοκλύμενος και ερμηνεύει το πέταγμα του πουλιού από τα δεξιά τους .
(ο 531).
Τηλέμαχ’ ου τοι άνευ θεού έπτατο δεξιός όρνις
έγνων γαρ μιν ες άντα ιδών οιωνόν εόντα.
υμετέρου δ’ ουκ έστι γένευς βασιλεύτερον άλλο
εν δήμω Ιθάκης, αλλ’ υμείς καρτεροί αιεί.
Απ’ το θεό, Τηλέμαχε, το όρνιο δεξιά πετούσε.
Κι ως το είδα, το κατάλαβα πως ήτανε σημάδι.
Άλλη βασιλικότερη δεν είναι απ’ τη γενιά σου
σ’ όλο το Θιάκι. Αιώνια σεις οι βασιλιάδες θα ’στε.
Όρνις που πετά αριστερά:
(υ 243).
Κι ενώ οι μνηστήρες κουβεντιάζουν το θάνατο του Τηλέμαχου, όταν θα επιστρέψει στο νησί του από το ταξίδι του στην Πύλο και τη Σπάρτη, ξαφνικά πέταξε από τα αριστερά ένας αετός.
... αυτάρ ο τοίσιν αριστερός ήλυθεν όρνις
αιετός υψιπέτης, έχε δε τήρωνα πέλειαν.
τοίσιν δ’ Αμφίνομος αγορήσατο και μετέειπεν
«ω φίλοι, ουχ ημίν συνθευσεται ήδε γε βουλή,
Τηλεμάχοιο φόνος......
...Μα να ένα όρνιο φάνηκε ζερβά τους που πετούσε,
αψηλοπέταχρος αετός, κρατώντας περιστέρι.
Αμέσως ο Αμφίνομος πήρε το λόγο κι είπε:
«Αδέλφια, αυτή μας η βουλή δε θα τελεσφορήσει,
του Τηλεμάχου ο σκοτωμός...
Άλλες περιπτώσεις:
(τ 538)
Αετός αγκυλοχείλης
ελθών δ’ εξ όρεος μέγας αετός αγκυλοχείλης
πάσι κατ’ αυχένας ήξε και έκτανεν οι δε κέχυντο
αθρόοι εν μεγάροις, ο δ’ αιθέρα δίαν αέρθη.
Κι ένας αετός περήφανος, αετός καμπουρομύτης,
χίμηξε από ψηλή κορφή κι έκοψε το λαιμό τους,
κι όλες σωρός τεντώθηκαν, και στο γαλάζιο αιθέρα
πέταξε πάλε κι έφυγε
(ω 538)
Αετός υψιπετήεις
σμερδαλέον δ’ εβόησε πολύτλας δίος Οδυσσεύς,
οίμησεν δε αλείς ως τ’ αιετός υψιπετήεις.
Χούγιαξε τότε ο θεϊκός πολύπαθος Οδυσσέας
κι αφού μαζεύτηκε χιμάει σαν κυνηγάρικο όρνιο.
Ο Κίρκος, το γεράκι
Σε κάποια σημεία της Ιλιάδας, αντί του αετού, αναφέρεται ένα άλλο πτηνό ο κίρκος, δηλαδή το γεράκι.
Παρομοιάζονται με τις ιδιότητές του οι ενέργειες του Αχιλλέα και η φυγή των Αχαιών μπροστά στην πολεμική ορμή του Αινεία και του Έκτορα.
Στην Ιλιάδα
(Χ 139).
Πρόκειται για την καταδίωξη του Έκτορα από τον Αχιλλέα.
Πηλείδης δ’ επόρουσε ποσί κραιπνοίσι πεποιθώς.
ηύτε κίρκος όρεσφιν, ελαφρότατος πετεηνών,
ρηιδίως οίμησε μετά τρήρωνα πέλειαν
η δε θ’ ύπαιθα φοβείται, ο δ’ εγγύθεν οξύ λεληκώς
τάρφε’ επαϊσσει, ελέειν τε ε θυμός ανώγει
ως άρ’ ο γ’εμμεμαώς ιθύς πέτετο, τρέσε δ’ Έκτωρ
τείχος ύπο Τρώων, λαιψηρά δε γούνατ’ ενώμα.
Ο Αχιλλέας ορμάει πίσω του έχοντας εμπιστοσύνη στα γοργά του πόδια.
Όπως γεράκι στα βουνά, απ’ τα πουλιά το πιο ταχύ, χιμάει εύκολα
σε τρομαγμένη περιστέρα κι όπως αυτή πετάει μπροστά, εκείνο
με άγριες κραυγές ορμάει πίσω της αδιάκοπα, θέλοντας να την πιάσει
ίδια κι αυτός ακράτητος τον πήρε κατά πόδας, κι ο Έκτωρ τρομαγμένος
κάτω απ’ των Τρώων το τείχος έφευγε με πόδια γοργοκίνητα..(παρομοίωση)
(Ρ 757).
...ως τε ψαρών νέφος έρχεται ηέ κολοιών,
ούλον κεκληγότες, ότε προίδωσιν ιόντα
κίρκον, ο τε σμικρήσι φόνον φέρει ορνίθεσσιν,
ως αρ’ υπ’ Αινεία τε και Έκτορι κούροι Αχαιών
ούλον κεκληγότες ίσαν, λήθοντο δε χάρμης.
Κι αυτοί, όπως πετούν ψαρόνια σύννεφο ή καλιακούδες,
που κρώζουν τρομαγμένα, όταν ιδούν από μακριά να έρχεται
γεράκι, που προμηνάει στα μικροπούλια θάνατο,
έτσι μπρος στον Αινεία και στον Έκτορα οι γιοι των Αχαιών
έφευγαν κραυγάζοντας αδιάκοπα, τη μάχη είχαν ξεχάσει.
Στην Οδύσσεια
Το δεξιό πέταγμα του πουλιού (κίρκου) είναι καλό σημάδι.
(0-525)
Ο Τηλέμαχος, αποχωριζόμενος το Θεοκλύμενο, βλέπει να πετά από τα δεξιά τους ένα όρνιο. Ερμηνεύοντας το σημάδι λέει στον Τηλέμαχο πως είναι καλό σημάδι.
ως άρα οι ειπόντι επέπτατο δεξιός όρνις,
κίρκος, Απόλλωνος ταχύς άγγελοςεν δε πόδεσσι
τίλλε πέλειαν έχων, κατά δε πτερά χεύεν έραζε
μεσσηγύς νηός τε και αυτού Τηλεμάχοιο.
Τηλέμαχ’, ου τοι άνευ θεού έπτατο δεξιός όρνις
έγνων γαρ μιν ες άντα ιδών οιωνόν εόντα.
υμέτερου δ’ ουκ έστι γενεύς βασιλεύτερον άλλο
εν δήμω ιθάκης, αλλ’ υμείς καρτεροί αιεί.
Είπε και πέταξε άξαφνα προς τα δεξιά το όρνιο,
γεράκι, του Απόλλωνα γοργός μαντατοφόρος.
Βαστούσε με τα νύχια του ένα άγριο περιστέρι
και του μαδούσε τα φτερά και τα σκορπούσε κάτω,
του Τηλέμαχο ανάμεσα και του τρεχαντηριού του.
.......................
Θεοκλύμενος:
Απ’το θεό Τηλέμαχε το όρνιο δεξιά πετούσε.
κι ως το είδα κατάλαβα πως ήταν σημάδι.
Άλλη βασιλικότερη δεν είναι απ’ τη γενιά σου
σ’ όλο το Θιάκι.Αιώνια σεις οι βασιλιάδες θα’στε.
Ο αετός στα όνειρα
Θα κλείσουμε το σημείωμά μας με μια ακόμη αναφορά του ποιητή στον αετό. Ο αετός στα όνειρα του ανθρώπου και συγκεκριμένα στα όνειρα της πιστής Πηνελόπης.
Ο Οδυσσέας, μετά από τόσες περιπλανήσεις και κινδύνους έφτασε στην Ιθάκη και γυροφέρνει στο παλάτι του ως ζητιάνος. Η Πηνελόπη τον έχει υπό την προστασία της και του εμπιστεύεται κάποια όνειρά της. Σε ένα από αυτά του αφηγείται ένα σημαδιακό όνειρο που ήταν αποκαλυπτικό από μόνο του και δε χρειαζόταν ερμηνευτή. Είδε λέει στο όνειρό της να ορμά από ψηλά ένας αετός στις χήνες του σπιτιού της και να τις αποτελειώνει όλες. Μετά να απομακρύνεται και να επανέρχεται καθίζοντας στη στέγη του παλατιού και παίρνοντας ανθρώπινη λαλιά να της εξηγεί το όνειρο, λέγοντάς της πως οι χήνες ήταν οι μνηστήρες και ο αετός ο Οδυσσέας, που γύρισε στην Ιθάκη και θα τους εξοντώσει.
(τ 545).
Θάρσει, Ικαρίου κούρη τηλεκλειτοίο
ουκ όναρ, αλλ’ ύπαρ εσθλόν, ο τοι τετελέσμενον έσται.
χήνες μεν μνηστήρες, εγώ δε τοι αιετός όρνις
ήα πάρος, νυν αύτε τεός πόσις ειλήλουθα,
ος πάσι μνηστήρσιν αεικέα πότμον εφήσω.
Ω Πηνελόπη, μη χολιάς κι όνειρο αυτό δεν ήταν,
μον’ ήτανόραμα καλόπου θ’ αληθέψει. Οι χήνες
είναι οι μνηστήρες κι ο αετός ο άντρας σου είμαι ο ίδιος,
πόφτασα θάνατο σκληρό να φέρω στους μνηστήρες.
Με όσα ως εδώ εκθέσαμε για τον αετό και τη σημασία που έχει στο έπος, ασφαλώς δεν εξαντλήσαμε το θέμα, οπωσδήποτε όμως δώσαμε μια σαφή εικόνα με τα πολλά παραδείγματα που παραθέσαμε και ο αναγνώστης ίσως μπορέσει να κάνει τις δικές του παρατηρήσεις επί του θέματος, που είναι σίγουρο ότι κάποιες διέφυγαν της προσοχής και του σχολιασμού μας.
Πάντως, ο ποιητής εκμεταλλεύτηκε αριστουργηματικά τις ιδιότητες του αετού και από απλό πουλί το εμφάνισε ως ιερό πουλί του Δία, το χρησιμοποίησε ως μέσο ή αγγελιαφόρο, για να δηλώνει τη βούλησή του και τέλος του έδωσε ανθρώπινη λαλιά, για να εξηγήσει το ίδιο και να διαβεβαιώσει την Πηνελόπη πως το το όνειρο που είδε στον ύπνο της σε λίγο θα γίνει αληθινό.
Τα μεταφρασμένα κείμενα αντλήθηκαν από το βιβλίο: Ομήρου Ιλιάδα. Μετάφραση Γ. Κόραβος- Χ. Δρόσου, Εκδόσεις Σοκόλη, ενώ της Οδύσσειας από τη μετάφραση Ζήσιμου Σίδερη , ΟΕΔΒ. Αθήνα.
Δ. Κ. ΑΡΑΜΠΑΤΖΗΣ
