Αντιφάσεις για την εικόνα του Δία στο έπος της Ιλιάδας

,,,,,

Αναρωτηθήκατε ποτέ αν η εικόνα που έχουμε σχηματίσει για τον Ολύμπιο Δία ταυτίζεται με την εικόνα που μας περιγράφει ο θείος Όμηρος στην Ιλιάδα;

Οι περισσότεροι από μας γνωρίζουν πως ο Δίας είναι ο πατέρας των θεών και των ανθρώπων, ο προστάτης του όρκου, της πόλης, των ξένων και της ευτυχίας των ανθρώπων. Είναι παντογνώστης, παντοδύναμος και προνοητικός. Το παλάτι του βρίσκεται στον Όλυμπο και από εκεί ψηλά κυβερνά τον κόσμο όλο. Αυτή είναι η γενική εικόνα του υπέρτατου θεού.

Ποια όμως εικόνα σχηματίζει ο αναγνώστης της Ιλιάδας για τον Ολύμπιο Δία; Πόσο ταυτίζεται αυτή με την προηγούμενη, όταν διαπιστώνει κάθε ότι πρόκειται για ένα θεό πολύ διαδορετικό; ΄Ενα θεό σκληρό, αλλοπρόσαλλο, αυταρχικό και άδικο; Ο αδελφός του Ποσειδώνας, που δεν τα πάει καλά με τον Ολύμπιο Δία, τον χατρακτηρίζει αλαζόνα και αυταρχικό, ενώ ο ποιητής τον εμφανίζει ως θεό των αντιφάσεων.

Ο Ολύμπιος Ζεύς (Δίας) εμφανίζεται στο μύθο του έπους από τη στιγμή που ανέτρεψε τον πατέρα του Κρόνο από το θρόνο και μοιράστηκε με τ' αδέρφια του, Ποσειδώνα και Άδη ή Πλούτωνα, την εξουσία του κόσμου. Από την πρώτη κιόλας αναφορά του ποιητή διαπιστώνουμε μια αντίφαση. Κατά τη μυθολογία ο Δίας είναι ο νεότερος από τους δύο αδελφούς του, ενώ στο έπος ο ποιητής τον παρουσιάζει ως το μεγαλύτερο (πρωτότοκος), που παίρνει δικαιωματικά τη βασιλεία από τον πατέρα του Κρόνο.

Μετά την ανατροπή του πατέρα τους από το βασιλικό θρόνο του κόσμου, τα τρία αδέλφια μοιράζονται με κλήρο την εξουσία. Ο Δίας παίρνει την εξουσία του απέραντου Ουρανού, "Ζευς δ' έλαχ' ουρανόν ευρύν εν αιθέρι και νεφέλησι", ο Ποσειδώνας την εξουσία της πλατιάς πολυκύμαντης Θάλασσας και ο Άδης την εξουσία του σκοτεινού Κάτω Κόσμου. Για τον ΄Ολυμπο και τη Γη συμφωνήθηκε μεταξύ τους να ανήκουν στην εξουσία και των τριών(Ο 187-193).

Η μοιρασιά αυτή φαίνεται ότι έχει στοιχεία δημοκρατικότητας (!), αφού γίνεται με κλήρο. Ξεκαθαρίζει την ευθύνη του κάθε θεού σε ένα χώρο του σύμπαντος, ενώ αφήνει ένα αγκάθι, τον Όλυμπο και τη Γη, που θα αποτελέσουν στο μέλλον σημεία τριβής και αντιπαρέθεσης μεταξύ των τριών αδελφών.

Ο Δίας, ως υπέρτατος θεός, εποπτεύει ψηλά από τον Όλυμπο τον κόσμο και επεμβαίνει με ποικίλους τρόπους στη ζωή των ανθρώπων αλλά και των θεών.

Γι' αυτό, όταν κάποτε διαπιστώνει πως η Γη υποφέρει από το βάρος των πολλών ανθρώπων, θέλοντας να την ξαλαφρώσει απ' αυτό, προβαίνει σε μια φρικτή και απάνθρωπη απόφαση. Ξεσηκώνει πολύνεκρο πόλεμο ανάμεσα στους ανθρώπους, τον Τρωικό, ερχόμενος σε αντίθεση με την ιδέα που τον ήθελε προστάτη της πόλης, της ειρήνης και της ευτυχίας των ανθρώπων .

Την πληροφορία μας παρέχουν τα "κύκλια έπη".!

(Απ.1)

" Αμέτρητα ήταν μια φορά τα πλήθη των ανθρώπων

κι η μάνα Γη απ' το βάρος τους στέναζε και πονούσε.

Ο Δίας τη λυπήθηκε, σοφή έκανε σκέψη

να τη λυτρώσει απ' το κακό, με πόλεμο, μ' αμάχη,

βάφοντας μ' αίμα άλικο της Τροίας την πεδιάδα.

Έτσι άναψε το μακελειό, οι ήρωες πεθαίναν

και του Διός η θέληση με μιας γινόταν πράξη".

'Οπως και να κρίνει κανείς την ενέργεια αυτή του θεού δεν μπορεί παρά να τη χαρακτηρίσει παράλογη, εγκληματική, φρικτή και απάνθρωπη.

Οι σχολιαστές, ερμηνεύοντας την απόφαση του Δία, ισχυρίζονται πως πρόκειται για ένα θεό της προομηρικής εποχής, σκληρό,απάνθρωπο και ανελέητο. Με τον τρόπο αυτό, πιστεύουμε πως ερμηνεύουν και δεν υιοθετούν ασφαλώς την αλλοπρόσαλλη, παράλογη και εγκληματική πράξη του θεού.

Ο προσεκτικός όμως αναγνώστης μένει έκπληκτος και εκφράζει τις δικές του απορίες. Μήπως ο θεός έλαβε την απόφαση αυτή "εν βρασμώ ψυχής" ή δε σκέφτηκε άλλη καλύτερη, αν και θεός, και ανθρωπινότερη λύση, όπως έπραξαν στα χρόνια μας οι Κινέζοι, προκειμένου να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά το πρόβλημα του δικού τους υπερπληθυσμού; Η μήπως πρέπει να αποδεχτούμε πως και οι θεοί στην ομηρική εποχή κάνουν λάθη; Πάντως, αν θελήσουμε να προσεγγίσουμε κάπως την αλήθεια το μόνο που μας απομένει είναι να αποδεχτούμε ότι πρόκειται για μια άποψη του ποιητή, που θέλει, έστω και με τον τρόπο αυτό, να αιτιολογήσει ένα πολύνεκρο πόλεμο, τον Τρωικό, που έγινε, τελικά, για ένα άδειο πουκάμισο της Ελένης, όπως τόνισε και ο νομπελίστας ποιητής Γ. Σεφέρης.

Όπως όμως και να έχει το ζήτημα, αποδεικνύεται πως ο Δίας έδειξε ασυνέπεια και διέψευσε στην πράξη την ιδιότητά του ως προστάτη θεού της πόλης και των ανθρώπων της, και δεν αποδείχτηκε μόνο ασυνεπής αλλά και αυταρχικός. Υπήρξε τρομερός δυνάστης θεών και ανθρώπων, αφού απειλούσε τους πάντες πως θα δοκιμάσουν τη σκληρότητα και την οργή του όσοι θελήσουν να τον αμφισβητήσουν. Τους υπενθύμιζε με αυστηρό τρόπο πως δίχως την έγκρισή του δεν μπορούν να αποφασίζουν και να ενεργούν μονομερώς, γιατί θα τους κατακεραυνώσει και θα τους στείλει στα μαύρα Τάρταρα.Τα σχόλια περιττεύουν. Ο Δίας αποφασίζει και δίνει διαταγές μόνος του. Θυμίζει συμπεριφορά δικτάτορα, όποιο χρώμα και ιδεολογία κι αν έχει.

" Όλοι οι θεοί και θεές ακούστε να σας πω

όσα με παρακινεί η καρδιά μου μες στα στήθη.

.......................

Μην πάρω είδηση πως κάποιος θέλει κρυφά από μας να πάει

να βοηθήσει τους Τρώες για τους Δαναούς, γιατί θα του 'ρθει

ο κεραυνός στο κεφάλι, ή αρπάζοντάς τον θα τον ρίξω μέσα στον ομιχλώδη Τάρταρο.

................

Τότε θα νιώσει πόσο απ' όλους τους θεούς είμαι ο πιο δυνατός¨( Θ 5-17).

Ο Δίας το δηλώνει απερίφραστα. Όποιος τον αμφισβητήσει θα τον κατακεραυνώσει και θα τον στείλει στον ομιχλώδη Τάρταρο. Υπενθυμίζει δε σε επίρρωση των όσων λέει, ότι τιμώρησε αυστηρά ακόμη και τη σύζυγό του Ήρα, όταν εκείνη με τη βοήθεια του βοριά, θέλησε να πνίξει στη θάλασσα τον Ηρακλή, γιο του Δία και της Αλκμήνης, ρίχνοντάς τον στην Κω, από όπου τον έσωσε ο ίδιος φέρνοντάς τον πίσω στο Άργος. Την κρέμασε, λέει, ψηλά στον αιθέρα και στα νέφη, χωρίς να τολμήσει κανένας από τους θεούς, που βαρυγκομούσαν με τη συμπριφορά του, να τη βοηθήσει(Θ 18-30).

Ο Ολύμπιος με την πράξη του αυτή θέλει να δηλώσει ξεκάθαρα πόσο αμερόληπτος είναι και πόσο άτεγκτος, αφού δεν υπολογίζει ακόμη ούτε σχέσεις συγγένειας και φιλίας. Τιμωρεί όλους αυτούς που πέφτουν σε παραπτώματα και εκείνους που αμφισβητούν την εξουσία του.

Αναστατωμένη από εκείνο το περιστατικό η Ήρα, όταν η Θέμιδα τη ρωτά, για να μάθει το λόγο της αναστάτωσής της, εκείνη το μόνο που τολμά να της πει είναι να κάνουν υπομονή οι θεοί, γιατί ακόμη θα υποφέρουν πολλά από το σκληρό και αυταρχικό αφέντη τους!

Τη σκηνή της συνομιλίας Θέμιδας και Ήρας παρακολουθεί και ο Ποσειδώνας. Αγανακτεί με όσα ακούει για τη συμπεριφορά του αλαζόνα Δία, όπως τον χαρακτηρίζει, και βρίσκει την ευκαιρία να στραφεί κατά του αδερφού του. Διακηρύττει, λοιπόν, με πείσμα στους συγκεντρωμένους θεούς ότι αυτός θα ζει όπως θέλει και όχι όπως του προστάζει ο Δίας.

" Η γη ανήκει σε όλους μας κι ο αψηλός ο Όλυμπος.

Γι' αυτό θα ζω όπως θέλω και όχι όπως θέλει ο Δίας.

Ας μείνει ήσυχος μ' αυτό που του 'λαχε, όσο κι αν είναι δυνατός.

Χέρι δε βάζει πάνω μου κι ας μη με φοβερίζει σαν να 'μαι εγώ δειλός.

Αν θέλει σε κάποιον να περάσει τις απειλές του,

ας φοβερίζει τους γιους και τις κόρες του, όχι εμένα!"(Ο 193-196).

Βαριές κουβέντες αλλά λέγονται απόντος του Δία. Μπροστά στον παντοδύναμο θεό ουδείς τολμά να αντιμιλήσει. Όλοι τρέμουν την οργή του και κλείνουν το στόμα τους.

Ο Δίας, ενώ θεωρείται δικαιοκρίτης θεός, αντιφάσκει και σ' αυτό, δηλαδή όσον αφορά στη δίκαιη απονομή της δικαιοσύνης. Τη σκληρότητα και την εκδικητικότητα του Δία υπενθυμίζει η Αθηνά στον Άρη, όταν τον συμβουλεύει, να μην κινήσει για εκδίκηση του νεκρού γιου του, όπως απειλεί ότι είναι έτοιμος να πράξει, γιατί η οργή του Δία θα τον συντρίψει. Εκτός αυτού του ξεκαθαρίζει ότι η τιμωρία θα πέσει βαριά στα κεφάλια όλων, ενόχων και αθώων, χωρίς διάκριση. Και αυτό είναι πέρα για πέρα λυπηρό και άδικο.

" Θεότρελε, αστόχαστε, πάει χάθηκες!

Δεν ακούς αυτά που λέει η θεά, η λευκοχέρα Ήρα,

που μόλις τώρα έφτασε απ' τον Ολύμπιο Δία;

Αλήθεια θέλεις συμφορές πολλές κι εσύ να πάθεις

και να γυρίσεις με τη βία στον Όλυμπο με ματωμένη την καρδιά

και σ' όλους εμάς τους άλλους μέγα κακό μας φέρεις.

Γιατί θ' αφήσει ευθύς τους ψυχωμένους Τρώες και τους Αχαιούς

κι εδώ στον Όλυμπο θα 'ρθει να μας αναστατώσει

με τη σειρά αρπάζοντας, φταίμε δε φταίμε, όλους"(Ο 128-137).

Οι φόβοι της θεάς δεν αναφέρονται τόσο στην τιμωρία του Άρη όσο στο χαρακτήρα του πατέρα της, που μπορεί πάνω στην οργή του να τιμωρήσει ένοχους και αθώους χωρίς καμιά διάκριση, γεγονός που αντιβαίνει στην ιδιότητά του ως δικαιοκρίτη θεού.

Ο Δίας είναι αυταρχικός και παντοδύναμος. Ξεσπά και εναντίον του Ποσειδώνα, επειδή δεν υπάκουσε στη διαταγή του να αφήσει τον πόλεμο και να επιστρέψει στον Όλυμπο, όπως ακριβώς έκαναν οι άλλοι θεοί. Του στέλνει την Ίριδα και τον απειλεί δια του στόματος της θεάς πως, αν δεν τον ακούσει και δεν επιστρέψει στον Όλυμπο, αλλά κάνει του κεφαλιού του, θα ξεσπάσει επάνω του και ας σκεφτεί καλά την ανυπακοή του(Ο 158-167).

Ο Δίας, με τις ενέργειές του αυτές, προκαλεί και εξοργίζει τους θεούς, ξεπερνώντας αρκετές φορές και τα όρια αντοχής τους, ώσπου κάποτε αποφασίζουν να τον ανατρέψουν, όπως κι αυτός ανέτρεψε τον Κρόνο. Την περίπτωση αναφέρει ο Αχιλλέας, όταν ζητά από τη μητέρα του να τον παρακαλέσει να τον βοηθήσει στη διαμάχη του με τον Αγαμέμνονα, δίνοντας την υπεροχή στους Τρώες.

"Γιατί πολλές φορές στο πατρικό μου σ' άκουσα να λες

με περηφάνια πως μόνη εσύ μέσα στους αθάνατους γλίτωσες

το μαυροσύννεφο γιο του Κρόνου απ' τα χειρότερα,

όταν οι άλλοι Ολύμπιοι ήθελαν να τον δέσουν,

η Ήρα, ο Ποσειδώνας και η Παλλάδα Αθηνά.

Αλλά ήρθες εσύ, μια θεά, κι απ' τα δεσμά τον γλίτωσες,

καλώντας στον ψηλό τον Όλυμπο τον Εκατόχερο,

Αγαίωνα, γιατί πιο δυνατός από τον πατέρα του είναι"(Α 396-404)

Με τη μαρτυρία αυτή του Αχιλλέα δίνεται απάντηση και στην απορία του αναγνώστη, που αναρωτιόταν γιατί να δείχνει τόση αδυναμία ο Δίας απέναντι στη Θέτιδα, αφού σε κάποιο άλλο σημείο για χάρη της απείλησε να τιμωρήσει και την Ήρα, που του έκανε σκηνή ζήλιας.

Ο Δίας δεν είναι μόνο αλαζών αλλά και ασυνεπής θεός. Από τη μια εμφανίζεται να μισεί τον πόλεμο και από την άλλη, για να ξαλαφρώσει τη Γη από το βάρος των ανθρώπων, ξεσηκώνει τον πολύνεκρο τρωικό πόλεμο! Από τη μια βοηθά τους Τρώες να νικήσουν τους Αχαιούς και από την άλλη αποφαίνεται ότι μισεί το γένος του Πρίαμου.

"....γιατί ο γιος

του Κρόνου μίσησε τώρα πια το γένος του Πριάμου" ( Υ305-306), ενώ σε άλλο σημείο εκδηλώνει την αγάπη του για τον τρώα βασιλιά!

Η πιο εξωφρενική του όμως ενέργεια είναι εκείνη κατα την οποία, ενώ ομολογεί πως είναι υπέρ της ειρήνης και κατά του πολέμου, εκείνος εξωθεί τους θεούς σε πόλεμο, οπότε γινόμαστε θεατές ενός φονικού πολέμου, όπου οι μισοί θεοί πολεμούν βοηθώντας τους Τρώες και οι άλλοι μισοί τους Αχαιούς. Κι ενώ τους εξωθεί σε πόλεμο διευκρινίζει πως δήθεν νοιάζεται για τους νεκρούς, αλλά οπωσδήποτε θα παρακολουθεί από ψηλά το μακελείο κάτω στον κάμπο! Πιο αιμοχαρή και αλλοπρόσαλλο θεό νομίζουμε ότι δύσκολα θα ανιχνεύσει κανείς ανάμεσα στους άλλους θεούς.

" τι κρύβω μες στο νου μου, Κοσμοσείστη, το κατάλαβες

γι' αυτό σας μάζεψα εδώ. Έχω την έγνοιά τους έτσι που χάνονται.

(συμπάθεια για τους νεκρούς).

Ωστόσο εγώ σε μια πτυχή του Ολύμπου θα καθίσω

και θα χαρώ το θέαμα(πολεμαχαρής). Εσείς οι άλλοι

πηγαίνετε κάτω στους Τρώες και στους Αχαιούς

κι εκεί βοηθάτε και τους δύο, όποιον ο καθένας θέλει"(Υ20-25)

Και είναι λογικό να αναρωτιέται κανείς τι είδους βοήθεια μπορεί να προσφέρει σε μια μάχη ένας θεός στον προστατευόμενό του παρά να σκοτώσει τον αντίπαλο ή αντίθετα, να τον βοηθά να αποφύγει ο προστατευόμενός του τον τραυματισμό ή το θάνατο.

Αν αυτή η αντίληψη δεν είναι διαστροφή, τότε τι είναι; Η αλλοπρόσαλλη στάση του θεού δεν τιμά τον ίδιο. Ταυτόχρονα όμως δίνει και αφορμή στον αναγνώστη να σχηματίσει μια εντελώς διαφορετική εικόνα για το διπρόσωπο θεό, για να μη πω τον πολυπρόσωπο, που εμφανίζεται και ενεργεί κάθε φορά, όπως εκείνος κρίνει, χωρίς να δίνει λόγο σε κανένα.

Οι σχολιαστές στο φαινόμενο αυτό έδωσαν τη δική τους απάντηση. Πρόκειται για ένα διπρόσωπο θεό, που κάθε φορά χρησιμοποιεί όποιο πρόσωπο του συμφέρει. Το ένα πρόσωπο ταυτίζουν με τον προορομηρικό Δία, το σκληρό και απάνθρωπο, και το άλλο με το νεότερο θεό, τον καλό και συμπονετικό.

Μήπως όμως θα έπρεπε να μιλούσαμε για ένα Δία διπρόσωπο ή πολυπρόσωπο, αν και παντοδύναμο, που όμως δεν προσδιορίζει αυτός τη δράση και τις αποφάσεις του αλλά είναι ένας θεός καθαρό δημιούργημα του ποιητή και να συμφωνήσουμε με την άποψη του Φρανσουά-Ρενέ ντε Σατομπριάν, που είπε:

Ο Αχιλλέας υπάρχει μόνο χάρη στον Όμηρο. Μήπως δε θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε το ίδιο και για το διπρόσωπο Δία; Ο Δίας υπάρχει μόνο χάρη στον Όμηρο. Είναι δικό του δημιούργημα. Τον έπλασε έτσι όπως κάθε φορά τον ήθελε, για να τεχνουργήσει μια αριστοτεχνική σκηνή ή να δώσει μια εικόνα της παντοδυναμίας του κτλ, έστω και με τον πιο αντιφατικό και παραξενο τρόπο.

Αλλοπρόσαλλος πραγματικά ο Δίας της Ιλιάδας, σκληρός και αυταρχικός. Γι' αυτό θέλησαν οι θεοί να τον αντρέψουν. Υπήρξε όμως τυχερός, όπως και όταν ξεγέλασε τον πατέρα του Κρόνο, γιατί τη φορά αυτή μια άλλη θεά, όχι η Ρέα, η μητέρα του, αλλά μια Ωκεανίδα, η Θέτιδα, τον έσωσε με την αποτελεσματική της επέμβαση. Ευτυχώς για για τον παντοδύναμο θεό! Αναλογίστηκε ποτέ κανείς ποια θα ήταν άραγε η μοίρα του, αν τον μισούσε και ο ποιητής;

(Τα μεταφρασμένα αποσπάσματα αντλήθηκαν από τη μετάφραση: Ομήρου Ιλιάδα. Γ. Κόραβου και Χρ.Δρόσου. Εκδ. Σοκόλη).

ΔΗΜΗΤΡΗΣ Κ. ΑΡΑΜΠΑΤΖΗΣ